Девирдин кIавузардик акатайди

ТIебиат. Дуьнья. Вахт. Инсан. Кар. Ирс. Зи кьатIунралди, ибур вири сад-садахъ галаз­ алакъалу я. ТIебиат даим уьмуьр я. Ам датIа­на гьерекатда ава. Дуьнья ахъай тавунвай ктабдиз ухшар я. Гьар са чар ахъаяйла, са цIийи затI чир жезва. Са квел ятIани тажуб хьун патални са легьзе бес я, амма масад та­­жубардай кар авун патал йисар герек я. Ви­ч­из ахъайнавай вахтуникай гъавурда аваз менфят къачуз хьайиди зурба кас я лугьуда. Халкь патал зегьмет чIугурди, адан дерт-гъам вичинди хьиз кьурди, гележег патал къиметлу ирс турди мадни зурба я.

Фикир гайила, ачух жезвайвал, тIебиатни инсандин уьмуьр сад-садаз пара ухшар я. Инсандин яшайишни гагь ракъинин нурари безетмишзаватIа, гагь ам тIурфанрин хура гьатзава. Къе руьгь чилин цифеда аватIа, пака ам, ракъинин нур алукьай тIебиат хьиз, гуьлуьшан, гуьрчег жеда. Гьихьтин йикъар, дуьшуьшар хьайитIани, абур гьа тайин инсан­динбур я. Абурукай я катиз, я чуьнуьх жез, я абур масадал илитIиз алакьдач. Гьарда вичин кьисметдин араба ялзава. Эгер садбуру уьмуьр менфятсуздаказ, масадаз зиян гудайвал тухузватIа, масадбуру чпелай гуьгъуьниз къвезвай несилриз бегьерлу ирс, тежриба, къени крар, ивирар тазва. Къе чна ихтилатзавай касни несилриз камалдин, инсанвилин ирс, чешнелу ерияр тунвайбурун жергейра авайди, шаирвилин бажарагъдин пай ганвайбурукай, хсуси кьисмет перишанди, девирдин азабрик, буьгьтенрин бинедаллаз герексуз, инсансуз къазайрик акатайди я.

Шаирдин макьсад, дережа, агалкьун квекай ибарат я? Зун инанмиш тирвал, ам халкьдиз герек ва адан эсеррихъ цIигел хьуникай. Халкьдин тIал алай месэлаяр дуьздал акъу­дуникай ва вичин рикIин ялав инсанар патал гуникай. Чан аламазни, вич чавай къакъатайлани. И гафарин гьакъикъивал алатай ва къенин девирдин халис шаиррин (Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Лезги Агьмед, Ру­хун Али, СтIал Сулейман, Алибег Фатагьов, Хуьруьг Тагьир, Алирза Саидов, Ибрагьим Гьуьсейнов) яратмишунри тестикьарзава. Абурун рикIяй акъатай ва акъатзавай жанлу, эсер ийидай цIарари чеб яшамиш хьайи макъамдани ва гилани инсанриз таъсирна ва таъсирзава. Шиирри инсанар баркаллу, къени крар кьилиз акъудунал руьгьламишзава, абурун дердер кьезиларзава, гележегдихъ умудар артухарзава, касдиз вич и дуьньяда тек туширди ашкара хъийизва.

Винидихъ гъанвай фикирар Хпеж Къурбанан уьмуьрдиз, яратмишунризни та­лукь­­бур­, адан эсерар кIелайла, пайда хьайибур­ я ла­гьайтIа, зун ягъалмиш жедач. Гагь харарик,­­ гагь нурарик, гагь селлерик, гагьни къукърумрик акатай адан уьмуьр тарихдин ва­къиайрив­ ацIайди, алазни-алачиз суд-дуванрик, буьгьтенрик акатайди, мусибатдаказ акьал­тIайди хьана. ЯтIани кар алай гьакъикъат сад я, Хпеж Къурбанни шаирвилин халисан дережадив агакьна. И жигьетдай сифте къиметни адаз милли медениятдин, эдебиятдин, савадлувилин, лезги литературный чIал арадал гъунин рекье чан эцигай, дидед чIалал кхьизвай шаиррин чIалар кIватIна, сифте ктаб акъудай­ баркаллу хва Гьажибег Гьажибегова гана. 1928-йисуз ада “Яру Дагъустан” газетдиз акъу­дай “Халкьдин яратмишунар ва кхьинар” макъалада ихьтин гафар ава: “Чавай тестикьариз жеда хьи, ХIХ асирдин сифте паюна лезги халкьдихъ вилик фенвай ва кьилдин поэзия авай. Чаз Етим Эмин, Шайда, Салигь, Султан, Нури, Сейфуллагь, Ахцегь Гьажи ва алай аямдин Хпеж Къурбан, СтIал Сулейман ва гьакI маса жегьил шаирарни малум я…”.

Къимет адаз чи халкьдини гана. Девирда кьиле фейи дегишвилер ва маса себебар аваз Къурбанакай реакционный, цIийи (советрин) гьукумдиз акси шаир авунатIани, шииратдин дад чизвай ва милли эдебиятдихъ рикI кузвай инсанри хпежвидин шиирар, сада-садавай абур кхьенвай дафтарар ва Хпеж Къурбанан тIвар хвена.

ТIебии гьакъикъат я, гьар са девирдихъ вичин кьетIенвилер, лишанар, ажайибвилер, къазанмишунар ва гьакI татугайвилер, магьрумвилерни хьана.  ХХ асирдин сифте кьилер квелди тафаватлу хьана, рикIел аламукьна лагьайтIа, Урусат тIвар алай зурба уьлкведа пачагь тахтунай гадарна, большевикри аскеррин, фялейрин ва лежберрин куьмекни галаз Яру инкъилаб кьилиз акъудна,  социализмдин гьукум, къурулуш туькIуьрна. Ахпа Советрин Союзди икьван гагьда дуьнья­да тахьай хьтин инсафсуз, мусибатдин, зурба магьрумвилерин, къурбандрин дяведа, Гитлера ва адан фашистри цIай кутур дяведа, гъалибвал къазанмишна.

Советрин гьукумдин къурулушар тешкилзавай йисара (1930-1941-йисар) уьлкведа гзаф къанунсузвилериз, къайдасузвилериз рехъ гана. Гьахълу, дуьзгуьн суд-дуван тийиз, агъзурралди къени инсанар къазаматра туна, гуьллеламишна. Са тахсирни квачирбур, гьалалдин рекье авайбур, рикIера экуь мурадар авайбур “халкьдин душманриз” элкъуьрна ва хквен тийидай чкайриз суьргуьнна. Халкьдин арадай акъатнавай савадлубурукай, викIегьбурукай, бажарагълубурукай квайни-квайбур — Н.Самурский, Гь.Гьажибегов, Гь.Эмирбегов, М.Эфендиев, Гь.Сафаралиев… Миллетдин намус, дамах, гележег тирбур. Гьа угъраш къайдада “кулакар, советрин гьукумдиз акси ксар, акьалтIай динэгьлияр я” лугьуз, кесиб лежберар, фяле­яр, хуьрера чпин югъ няни ийизвай инсанар суд-дуванрик кутуна, дустагъра туна, телеф жедай чкадал гъана. Лежбер, динэгьли, шаир, жерягь Хпеж Къурбанни гьукумдин гьахъсуз кIавузардик акатна.

Къе чаз малум хьанвайвал, Гьуьсейнан гада Сиркъидин хва Къурбан дидедиз хьайи вахтуниз талукь яз гъалатIриз рехъ ганва. Хуьруьнвийрин, шаирдин багърийрин ихтилатриз ва уголовный делодин делилриз килигна, кхьей рекъемар дуьзбур яз акъатнавач. Эхиримжи сеферда за кхьей макъаладани ам 1872-йисуз дидедиз хьайиди яз къалурнавай. И рекъемни дуьзди я лугьуз жедач. 1882-йисуз Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера Урусатдин пачагьлугъдин векилри кьиле тухвай переписдин делилар бинедиз къачуртIа, Хпеж Къурбан 1877-йисуз Куьре округдин Кьурагьрин наиблухдин Хпежрин хуьре дидедиз хьана. Адан аял, жаван вахтар хуьре акъатна, гьа са вахтунда ада наиб­лухдик акатзавай Гелхен, Штул, Кьуьчхуьр хуьрерин медресайрани кIелна. Адав араб чIалай, философиядай, логикадай, риторикадай, теологиядай чирвилер агакьна.

Хизан бубадикай фад магьрум хьана ва аялар (Къурбан, Эсли, Бигим) Мана дидедин­ хиве гьатна. Гьавиляй хуьруьнвийри адаз шаирвилин бажарагъ ачух жедалди Манад Къурбан лугьудай. Идахъ вичин себебни авай. Адет яз, чи хуьрера бубадин тIвар агалдна хва малумарзава: Исакьан Бирегьим, Эмиран Гьамид ва икI мад. Амма Къурбанан дуьшуьшда дидедин тIвар кьунва. Заз яшлу хуьруьнвийри лагьайвал, Мана камаллу, уьтквем, жумарт, итимрин дережада авай дишегьли тир. Адаз гьуьрмет авунин, ам кваз кьунин лишанни яз, адан хцизни Манад Къурбан лугьудай. Дишегьлидихъни чIалар туь­кIуьрдай бажарагъ авалдай.

КIвачи чил кьунвай Къурбанан хиве хизандин къайгъуярни гьатна. Хсуси чили, мал-лапагди са жуьре яшамиш жедай мумкинвал­ гузвай. Четин, кIеве гьатай вахтара амни хуьруьнвийрихъ галаз Шекидиз, Бакудиз фи­дай. Имни дагъвийриз адет хьанвай кар тир. Мисал яз, 1897-йисуз Бакуда 112 агъзур агьали яшамиш жезвай. Абурукай 20 процент лезгияр тир. Гьа  ибурук хейлин хпежвиярни квай, гьа гьисабдай яз — Хпеж Къурбанни. Алай вахтундани Бакуда хпежвийрин къанни цIу­далай виниз хизанар яшамиш жезва. Къурбана нафтIадин буругъра кIвалахун гьихьтин азият, зиллет ятIа вичин бедендалди гьиссна. КIандатIа хуьр, кIандатIа шегьер хьуй, зегь­метчи инсанри ялзавай арабадин пар садрани кьезил хьайиди туш. Ада ивидин гъал­ни атIузвай, жегьил чанни хкудзавай. Белки, ихьтин зулумдик квай кесибрин гьал акваз, ада гуьгъуьнлай кхьенай жеди:

Муъминар на уна ажиз,

Мунафикьрив я хьи вун дуьз,

Махлукьатар — дарда, рекьиз,

Вун са затI туш, фана дуьнья.

Хуьруьнвийри тестикьарзавайвал, Манадин Къурбан Бакуда ХХ асир алукьдалди амукьна. Гьа и вахтунда кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнерин, гъилера къуват авай жегьил урус пачагьдин армияда къуллугъ авунални желбна. Ада Урусатдинни Туьркиядин ва я Япониядин арада кьиле фейи дяведани иштиракна. Къурбана иштиракай женгерин гьа­къиндай чаз туькIвей малуматар авачтIа­ни, кьетIен кьве шагьид, ядигар ада вичелай гуьгъуьниз туна. Къалурай дирибашвиляй, кьегьалвилерай, командиррин тапшуругъар уьтквемвилелди тамамарунай дагъвидин алакьунар Георгийдин кьве хашуналди къейдна. А макъамда и хаш аскеррин дирибашвал­, уьтквемвал, кьегьалвал лишанламишзавай орден тир. Къурбанан кьве хашни, ам 1943-йисуз НКВД-дин работникри са тах­сирни квачиз кьурла, кIвалин эменни (ктабар, дафтарар, къуръанар ва маса шейэр) тулкI ийидай­ла туькIуьрай сиягьда къейднава. Са рахунни алач, ихьтин шабагьар акатай низ хьайи­тIани гузвайди тушир.

Хайи макандиз хтай жегьилди вичин уьмуьрдин месэлаярни гьялзава. Мехъерзава, хизан кутазва. Арабдалди кIелиз-кхьиз чизвайвиляй адал куьлуь хьтин къуллугъар­ни ихтибарзава. Са вахтунда ам хуьруьн жуьмя мискIиндин межевир (завхоз) тир. Чуьнгуьр язавай, ширин сесиналди манияр лугьуз­вай ашукьдиз мехъеррикни межлисрик теклифзавай. Гьа икI, Къурбан Саркъиеван шаир­вилин бажарагъни ачух жезва. Дагъвидиз хас яшайишни тухуз (техил гьасилиз, лапагар, малар хуьз), ада динэгьлидиз талукь шар­тIар­ни кьилиз акъудзавай, ашукьвилин, шаир­вилин кеспидизни майилвалзавай. Идан гьа­къиндай хуьруьнвийрин рикIел хкунри, делилри, адан са бязи эсерри (“Агъа­лар хандиз”, “Къулида — мехъерик”) шагьидвалзава.

Делилри успатзавайвал, Хпеж Къурбан ХIХ асирдин эхирра ва ХХ асирдин сифте кьилера шаир хьиз тестикь жезва. 1910-йисуз­ лезги халкьдин арифдар, алим, камалэгьли, гьа вахтунин лап савадлу кас Алкьвадар Гьасан эфенди рагьметдиз фена. Хпеж Къурбана и кар пара дертлудаказ кьабулна ва камалэгьлидиз шиир бахшна. И месэлади ша­ирдин уьмуьрдин са бязи делилар ачухизни куьмекзава. Хпеж ва Алкьвадар хуьрерин арада са шумуд дагъ, дере, яргъал ре­кьер аватIани, Къурбаназ Алкьвадар Гьасан эфенди лап мукьувай чизвайди, халкь ва девир патал ам вуж ва гьихьтин панагь, дамах, илимдин дагъ тиртIа малум жезва:

Терг хьана хьи илимдин гьуьл,

Алатна чи Куьредин кьил.

АтIуч, валлагь, вахъай чи вил,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Хкахьна уьлкведин чирагъ,

ИкI бегьерлу майвадин багъ,

Женнетда ваз расна утагъ,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

Дугъриданни, зурба камалэгьлидин ад дуьньяда амукьна, адан ктабар къе лезги чIалаз таржума ийизва, урус чIалал акъудзава. Ада Дагъларин уьлкведин тарихдиз талукь яз тунвай ирс чIехиди, къимет авачирди я. За фикирзавайвал, Къурбананни Гьасанан арада амадагвилин, дуствилин алакъаярни авай. ТахьанайтIа, шаирдилай вичин эсерда алимдин, камалэгьлидин вири лайихлувилер къейд ийиз жедачир. А чIавуз лезги чилел шаирар мадни алай, амма сифтебурукай яз илимдин зурба дагъ арадай акъатуниз талукь шиир гваз майдандиз Хпеж Къурбан экъечIна. Лугьун хьи, и чIал гьасятда лезги хуьреризни чкIана. Идан гьакъиндайни къе чи гъилера хуьрерай гьат хъийизвай дафтарри, гъилин ктабри шагьидвалзава. Анра Гьасан эфендидиз кхьенвай шиирни ава. Вири бендер тахьайтIани, са бязибур инал гъун кутугнава:

На гай илим хьана ширин,

Акьул-камалдиз лап дерин,

Ви жасаддиз хьуй аферин,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Вахъ ишехьда цавар, чилер,

Чидайбурун — ясда рикIер,

Накъварив ацIанва вилер,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Вун хьтин кас къежгъич чаз мад,

Амукьда дуьньяда ви ад,

Вун халкь авур Аллагь я Сад,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Хьана, валлагь, вун мусаниф,

Чаз ктабар авур тесниф,

Дуьньядай физ тир вун гьайиф,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

На халкьариз сагьибна тарс,

Ваз барабар хъижеч мад кас,

Вун кьейила, хьана чаз яс,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Истамбулда авай ви тIвар,

Къазандани — ваз муьруьдар,

Аян жедай ваз гьар са кар,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

 

Хпеж Къурбана лугьун квез,

Гьарам-гьалал чирна хьиз нез,

Мусурманар ава вахъ шез,

Алкьвадар Гьасан эфенди.

Хпеж Къурбанан чирвилер гегьеншбур, савадлувал артух тирди шииррай ачухдиз аквазва. Ада Мегьамед Ярагъ эфендидин уьмуьрдиз, крариз, Дагъустанда ва Кавказда­ къазанмишнавай машгьурвилиз, гьуьрметдиз гъавурда аваз къимет ганва. Къейд авун лазим я хьи, 1980-йисаралди машгьурвилин алемда гъед хьиз куькIвей муршид, шейх Ярагъ Мегьамедакайни са артух малуматар авайди тушир, гзафбуруз адан баркаллу уьмуьрдикай са делилни чизвачир. Чи алим, п­исатель Агьед Агъаева имамдин уьмуьрдин­ рекьикай, руьгьдин къаматдикай ва ирсиникай “Лезги газетда” гегьенш макъалаяр ганай. Абурай заз инал ихьтин цIарар гъиз кIан­зава. “ХIХ асирда лезги шаирар тир ялцугъви­ Етим Эмина, ярагъви Салегьа, стIал­ви Сулеймана ва масабуруни Ярагъ Мегьамедакай эсерар теснифначиртIани (белки, заз малум туш), адан весияр кьилиз акъудна. Абуру тарикъатдин рекьяй Ярагъ Мегьамеда гайи насигьатар ва весияр шиирралди вязна…”.

(Макъала куьруь авуна гузва)

Нариман Ибрагьимов