Русофобия. Я Далан словардай, я Брокгаузан ва Ефранан энциклопедиядай жагъин тийир гаф. Ахтармишунардайбурун гафаралди, русофобия гаф сифте яз урусрин ша­ир Фёдор Тютчева вичин кхьинра ишлемишнава. Ада 150 йис идалай вилик вичин рушаз кхьенвай чарче Европадиз, иллаки Франциядиз килигзавай, хайи халкь ва уьлкве хуш амачир урус интеллигентрин гьерекатриз русофобия лагьанва. Эгер са вахтунда Рагъ­акIи­дай патан уьлквейрин халкьар (ви­ри ваъ, са бязи кIватIалар, кIеретIар) славянрив кваз такьадай жуьреда, агъуз авай инсанрив хьиз эгечIза­вайтIа, абурун тIвару­нихъ нифретдин гафар лугьуз къекъвез­вай­тIа, къе абур урусриз душманриз, зу­лум­карриз, агрессорриз элкъвенва. Гьеле 1800-йисара Урусатдиз атай француз маркиз Астольда кхьенай: “За датIана тикрарзава: ина (Урусатда) вири бар­батIна, тергна цIийи халкь арадал гъана кIанда…”.

Вучиз абурун патай икьван та­кIанвал ава? И кардин бинеда вуч ава? Эгер бинеда Украинада кьиле тухузвай махсус серенжем ава лагьайтIа, ягъалмиш жеда. Ваъ, акI туш. Урусат РагъакIидай па­тан терефдиз такIан яз агъзур йис я. И месэладин итIи-битIийра къе­къвезвай тарихчияр, сиясатчияр, писателар, журналистар садни кьвед туш. Гьатта и кардай кьил акъудунал къецепатан уьлквейрин инсанарни машгъул хьана. Ахьтинбурукайни сад же­миятдин дятель, публицист, Женевадин кантондин парламентдин председателвал авур, Швейцариядин прессадин клуб тешкилай Ги Меттан я. Ада кхьей “Россия — Рагъ­акIидай пад. Агъзур йисан дяве” ктаб са шумуд чIалаз таржума авуна, Италияда, Ки­тайда, Швецияда, США-да, Россияда ва гьакI маса уьл­квейрани акъуднава.

Авторди Россиядинни Рагъ­акIи­дай патан алакъайрин саки вири тарих ахтармишна ва ам ахьтин фи­кирдал атана хьи, РагъакIидай патай Россиядиз авай аксивал накь, къе арадал атанвайди туш, ам аваз агъзур йис я. Ихь­тин фикирдихъ га­лаз Россиядин тарихдикай, яшайишдикай чизвай алай аямдин гзаф шагьидар рази я.

Тарихдин чешмейри успатзавайвал, урусрин чилел европавияр къвез ХV асирда га­тIунна. Абуру чпелай гуьгъуьниз тур кхьинар­ни, урус халкьдиз гайи къиметарни (гуя  вагьшибур, инсафсузбур, ве­къи­бур, пехъибур, авамар…) йисар, асирар алатзавайтIани, гележегдани тикрарна ва къени гьа къиметрин таъсирдик кумайбур ава. Урусар абуру северив, вакIарив, масадбур такIан агрессоррив, демократиядикай, цивилизациядикай хабар авачир авамрив гекъигзава. ТакIан­вилин гьисс арабир ахьтин дережадив агакьзава  хьи, урус халкь михьиз тергна кIанзавайди я лугьуз­ малумарзава.

И жуьредин такIанвал гьинай атанвайди я? Вучиз и такIанвилин хьелер Россиядихъ элкъуьрнава? Вучиз яргъал йисара ихьтин гьал давам жезва? Вич лап виняй кьазвай РагъакIидай патан алем садрани Китайдив и тегьерда эгечIнач. Гьатта датIана ягьанатар, критика ийизвай,­ виле авачир РагъэкъечI­дай патакайни икI къана рахайди туш.

Ги Метанна кхьизвайвал, Европадай Урусатдиз атай сиягьатчияр, дипломатар, комментаторар, журналистар, жасусар ажайиб ва аламатдин къамат чIугваз, ам хейлин терефрихъай алцумиз, урусар алемдин гьи патак акатзаватIа чириз алахъна. Фикирар гзаф хьана, амма гьакъикъат къени ачух хьанач. Европа, РагъакIидай пад патал Россия аламатдин уьлкве, халкь яз ама.

Ахтармишунар ийизвайбур къени суалра ава: Россия вуч я? Европа ва я Азия? Жа­ваб авач. Бязи арифдарри тестикьарзава хьи, гуя урус рикIелди, акунралди европави я, ам­ма амалралди — азиат. Масадбуру лугьузва хьи, я Европани, я Азияни туш. Россия сад хьиз Европани я, Азияни.

Акьуллу ксари суал эцигзава: Росс­ия я Европа, я Азия туш лугьу­налди акьван такIан  вучиз жезвай­ди я? Исятда РагъакIидай патан гзаф журналистри, “экспертри” Россия вагьшивилин, зулумкарвилин, прог­рессдин душмандин, мулкарикай тух тежер ажда­гьандин даях хьиз къалурзава. Гьакъикъатда икI туш эхир. И кар къалп таблигъатдин ие­сийризни лап хъсандиз чизва. Амма абуру урус халкь, Россиядин гьукумат, уьлкве та­­кIа­нар­дай сиясатдиз къуллугъун давамарзава. Гьар юкъуз­ тамамарзавай татугай и таблигъатдал Рагъ­акIидай патан по­соль­ствоярни, СМИ-ярни, тамам махсус институтарни машгъул жезва.

Кар ана ава хьи, лугьузвайвал, Китайдилай, Месопотамиядилай ва гьакI Египетдилай тафаватлу яз, Урусатдихъ гуя я агъзур йи­сарин ци­вилизацияни хьайиди туш, я ада кхьинарни арадал акъуднач, я адан чилел Христосни ханач, Библияни кхьенач. Аксина, ам гьамиша рикIиз къайи, вагьши, баябан, и кьил а кьил таквадай ва къаю кьунвай дуьзенар хьиз фикирдиз гъизвай. Гьавиляй ам лап гуьгъуьна амай, культурадикай, цивилизациядикай хабар авачир, вагьшивилиз кьил янавай вилаят хьиз къалурзавай.

Тарихдин делилри успатзавайвал, Урусатдиз къвезвай европавияр винелай чеб хъсанбур, регьимлу, урусриз куьмек гузвайбур, пешеяр, крар чирзавайбур хьиз къалуриз алахъ­завайтIани, рикIяй абуру урусрин ацукьун-къарагъун, дин, яшайишни негьзавай. Гьа са вахтунда РагъакIидай патанбуру урус пачагьлугъдив гзаф мулкар, девлетлу чилер хьунал, инсанрин ачухвилел, дугъривилел, ватанпересвилел пехилвалзавай. РикIяй абур урус пачагьлугъ къуватлу, къудратлу хьунал, садалайни аслу тушир сиясат тухунал рази тушир. Гьар мумкинвал хьанмазди, абур кIасиз, Урусатдивай чилер къакъудиз алахъзавай. Идан гьакъиндайни Урусатдин мулкунал чапхунчивилин фикирар гваз Европадин уьлквейрин кьушунар гзаф сеферра атуни шагьидвалзава. Урусатдин пачагьри йисаралди Польшадин, Австриядин, Финляндиядин, Франциядин, Германиядин, Туьркиядин, Швециядин кьушунрихъ галаз женгер чIугуна ва мулкарни, аслу туширвални хвена.

Ягъийрин фикирдалди, Урусат Аллагьдин рикIелай алатнавай маканрикай сад я. Ам анжах чIуру терефдихъай къалурун патал­ абуру, авайдини, тахьайдини кухтаз, тапарриз, къундармайриз рехъ ачухзавай. Лап куьгьне вахтарилай гатIунна. Иван Грозный вичин хва кьейи пачагь я лугьудай ихтилат майдандиз акъудайдини итальянви Иезуит Антонио тир. Адаз урус пачагьди католоцизм кьабулна кIанзавай. Амма Грозныйди ам атайвал рекье хтунай. Идакай хъел атай католикди къундармани туькIуьр­най.

Гьа са вахтунда пачагьлугърин, гьукумрин кьилера авайбуру чпин рухваяр, рушар, стхаяр, вахар кьейи, уьмуьрлух къазаматра тур дуьшуьшар чеб цивилизациядин сагьибар я лугьузвай уьлквейрани сад-кьвед хьанач эхир. Амма Грозныйди вичин хцин чандиз къаст тавурди тарихчийри субутнава.

Маса пачагьлугъра истисмарвилин, чара уьлквеяр кьунин, халкьар лукIвиле тунин си­я­сат авачирди хьиз, РагъакIидай пата Урусатдин крепостничестводал помещикриз чпин лежберар, абурун кIвалер, малар маса гуз, чпиз кIандайвал ишлемишиз, инсанриз гужар ийиз авай къайдадал наразивалзавай. Гьа и адетрални II Александра эхир эцигна ва 1861-йисуз лежберриз азадвал гана.

Гьа са вахтунда лугьун, мегер Америкадин негрийрин яшайиш, кьисмет нурлуди тирни? Африкадин уьлквейрай тухуз, миллионралди итимар, дишегьлияр, аялар лукIар яз ишлемишна. Са Америкада ваъ, гьакI Испанияда, Португалияда, Англияда, Францияда. Ан­жах негрийрин азадвал, ихтиярар патал гужлу сес хкажай Мартин Лютер Кинган истемишунрилай гуьгъуьниз хамунин рангуниз, бедендин маса лишанриз килигна лукIвиле тунвайбурув маса жуьреда эгечIиз гатIунна. Анлай инихъ виш йис алатнаватIани, США-да негрияр инсанрай кьан тийизвайбурун, абур гьар са камуна негьзавайбурун кIватIалар тIимил хьанвач.

И.Сталинан репрессияр, тамам халкьар Къазахстандин, Къиргъизистандин баябан чуьллериз, къумлухриз акъудун еке тахсиркарвал яз гьисабзава. Мегер Испанияди, Португалияди, Францияди, Великобританияди 28 миллион африкавияр хайи кIвалерай акъуд­на тухун ва лукIариз элкъуьрун тахсиркарвал тушни?! РагъакIидай пата инсаниятдин аксина авунвай тахсиркарвилер лап гзаф я, амма садани абур рикIел гъизвач, я багъишламишунни тIалабзавач. Гьатта тахьай­дай, тавурдай кьазва. Урусатдал гьалтайла, гьасятда са гъвечIи синихдикайни вири дуьньядиз малумарзава.

РагъакIидай патаз гьич хуш авачир Россияди (СССР-ди) гьич са гьукуматдилайни алакь тавур кар авуна. 1991-йисуз СССР чкIай­ла, Союздин вири республикайриз азадвал, аслу туширвал багъишна. Амма рикIел хкин, лукIвиликай хке­чIиз, азадвал, аслу туширвал кIан­за­вай Конгодин, Мадагаскардин, Ал­жирдин, Индиядин, Кениядин, Тас­маниядин гьикьван инсанар къирмишна Бельгияди, Францияди, Великобританияди! Авайвал ла­гьай­тIа, Англиядин колонизаторри Тасманиядин вири негрияр сад амай кьван тергна. Французри алжирвияр кьена, гзафбуруз пис гужар авуна. И вири тахсиркарвилер абуруз гьалаларзава. Бинедилай Урусатдив чапхунчияр, душманар, колонистар хьиз эгечIнавай ксаривай регьим жагъида жал? Ваъ, гьелбетда. Абуру анжах чеб кIеве гьатайла, Россиядиз минетзава, куьмек тIалабзава.

Мисаларни тарихда кIамай кьван ава. Ве­ликобританияди  гьар вич кIеве акIайла, Урусатдивай куьмек тIалабна. 1882-йисуз Германияди Австро-Венгрия ва Италияни га­лаз военно-политический блок текшилайла, Африкада ва Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата колонияр артухардайла, гьуьлерал агъа­вал­дай яракьар акъуддайла, Великобританиядин фу атIудайла, адаз Урусатдикай арха хьана. Германиядин блокдиз акси яз Россиядин, Франциядин ва Великобританиядин со­юз (Антанта) тешкилна. Дуьньядин сад лагьай дяведа абуру Германиядин вири планар чIурна.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай  кутур Германиядин, Гитлеран инсафсуз иштагьрикай малум хьайи Великобритания ва гьакI США (Япониядихъай кичIела) СССР-дихъ галаз амадагвал авуниз мажбур хьана.

Москвади Приднестровьедин урус чIалал рахазвай агьалийрин, гуржийри гъуьнтIуьник кутунвай осе­тинрин, абхазрин кIвалер, мулкар хуьдай алахъунар авурла, Рагъ­акIидай пата наразивилин, ажугъдин сес хкажнай. Гьа са вахтунда молдаванри, гуржийри са тахсирни квачир ислягь инсанар — урусар, осетинар, абхазар рекьизвай гьерекатар такурдай кьуна. Бакуда, Дагълух Къарабахда терг­завай эрменийрин гьакъиндай ни къайгъу чIугуна? Садани. Анжах Россияди. Прибалтикада кьадардиз тIимил тир халкьар кIеве твазвайлани, РагъакIидай пад кисна.

США кьилеваз ва дуьньядин террористрин, экстремистрин кIе­ретIарни галаз Сириядин Республикадин законлу регьбер Асад (Саддам Гьуьсейн, Каддафи, Мило­шевич хьиз) тахтунай гадариз мусурманрин уьлкве чпин гъилик ийиз­ кIанзавайла, Россия­дин кьушунар куьмекдиз фейила, рагъ­акIидай патан СМИ-ри Россиядиз акси ажугълу лагълагъар­ тешкилна.

Украинадин миллетбазри, фашистри 2014-йисалай къирмишзавай Донбассдин агьалияр хуьн пата­хъай сес хкажайла, абуруз Россиядин граж­данар жедай ихтияр гайи­ла, алай аямдин вири жуьредин яракьралди муьтIуьгъарзавай Донецкдиз, Луганскдиз стхавилин гъил яргъи авурла, Крым Россиядик ахкахьайла, США-ни, РагъакIидай падни михьиз зарпанддай акъатна. Абуру Россиядал къадагъаяр илитIна, гьа идалди чпин ва агьалийрин кьил кьарада туна.

Алай йисан 24-февралдилай, Украинада махсус серенжемдив эгечIай йикъалай, русофобиядин сергьятар акьван гегьенш хьана хьи, са вахтара Россиядив дустар хьиз эгечIзавай уьлквеярни (Болгария, Чехия, Словакия, Хорватия, Греция, Франция) русофобрин жергеда гьатнава, къадагъаяр  малумарзава, алишверишдин рекьер агалзава, фашизмдин пайдах хкажнавай Украинадин миллетбазар яракьралди таъминарзава.

Русофобиядин вини кукIушда Англия, США, Польша, Украина ава. Абурун гуьгъуьна — Латвия, Гуржистан, Литва, Германия, Австрия, Че­хия, Финляндия ва мсб. Журналист Матеуш Пискорскийди ихтилатзавайвал, “AIIiance of Democracies” фондунин тапшуругъдалди Азиядин, Кеферпатан Америкадин, Латиндин Америкадин ва Европадин 52 уьлкведа русофобиядин гьакъиндай агьа­лийривай хабарар кьуна. ИкI, малум хьайивал, Польшада­ Россиядиз аксибуру 87 процент, Украинада — 80, Португалияда — 79, Швецияда — 77 процент  тешкилна. Рос­сиядиз ма­лумарнавай къада­гъайриз, адав гьахъсуздаказ эгечI­завай душманвилин гьерекатриз Китай, Туьркия, Израиль, Венгрия, Греция, Ин­донезия, Индия, Вьет­нам, Филиппинар, Таиланд, Ма­лай­зия, Пакистан, Саудовдин Аравия, Ке­ния, Нигерия, ЮАР, Марокко, Мек­сика, Перу акси я. Яни алемдин чIехи пай агьалийри Россиядиз майилвалзава, адахъ галаз амадагвилин, дуствилин ала-къаяр давамарунал разивалзава. Им лап кар алай делил я. США-ди, Англияди, Евросоюзди гьи­кьван къакъраяр ягъайтIа­ни, Россия та­кIанар­дай таблигъат тухвайтIани, экономикадин къадагъаяр малума­р­айтIани, Россияди дуьньядин майданда кьунвай дережа агъузариз, зайифариз жедач.

Нариман Ибрагьимов