“Лезги чIалаз мектебра  шаз пуд сят авай, цIи — сад”, “Хайи чIалан тарсарин кьисмет мектебрин директорри гьялзава”,  “Вучиз куьне  и, яни мектебра хайи чIалалди тарсарин кьадар тIимил хьунин  месэла къарагъарзавач?” — ихьтин наразивилин, гьатта тахсир кутунин келимаяр аваз чаз мукьвара муаллимрилай арзаяр  атана. 

Хайи чIал хуьнин месэла, дугъриданни,  иллаки  важиблуди я. Вучиз лагьайтIа, чIал амукь тавурла, халкьни амукьдач. Чун лезгияр яни, урусар ва я  немсер яни (ва икI мад) къалурзавайди, тестикьарзавайди чи хайи чIал я. Гзаф инсанар рахазвани и ва я маса чIа­­лал, я тахьайтIа — тIимил  — им а чIалан къиметлувал къалурзавай делил туш. ЧIалар вири сад хьиз  важиблу я. Амма чпин хайи чIал амукьна кIанзавай ксари а чIалалди неинки тайин тир са халкь, гьатта дуьньядин маса халкьарни рахадайвал ам хуьзва, майдандиз акъудзава, мадни виликди тухузва.

Гьа са вахтунда, алимрин фикирдалди,  21- асирдин эхирдалди Чилел алай кьван чIа­ларин (исятда абурун кьадар 7400 яз гьисабзава) 30 процент михьиз квахьда. “ЧIал раб яни, вучиз квахьна фирай ам?  Мичек яни, вучиз чна кьирай ам?”. Зурба ватанперес лезги шаир Алирза Саидован шиирда эцигнавай и суалриз гила дикъетдивди фикир гудай, дериндай аннамишдай ва жавабар жагъурдай вахт  алукьнава.

Кар ана ава хьи, эгер  идалай вилик хайи чIалар  хуьнин еке къуват хуьрерин мектебар тиртIа, гила йисалай-суз анрани гьалар лап татугайдаказ дегиш жезва. И кардихъни вичин  себебар ава. Абурукай кьилинди, инанмиш я, чи, яни милли  халкьарин векилрин къайгъусузвал, кьиле физвай гьерекатриз вахтунда фикир тагун, кваз такьун я.

Тарихдиз килигин

Гьеле 2022-йисуз, революциядилай кьулухъ арадал атанвай цIийи государстводик  жуьреба-жуьре чIаларал рахазвай, гьа са вахтунда урус чIал саки  чин тийизвай гзаф кьадар  халкьар акатна.  Бязи чкайра  жемят гьатта тамамдиз савадсуз тир. 1930-йисарин эвелра Советрин уьлкве виридаз сад тир образованидин программа цIийи кьилелай  туькIуьрунив эгечIна. Инал къейд ийин, сиф­те­дай уьлкведа  виридаз чарасуз яз урус чIал чирунин фикирдиз шаклудаказ килигзавай. “Чаз, гьелбетда,  Россиядин гьар са агьалидиз зурбади тир урус чIал чирдай мумкинвал хьана кIанзава. Амма чаз и карда мажбуривал кIанзавач. Чаз Женнетдиз лашуналди гатаз-гатаз ракъуриз кIанзавач”, — кхьенай В.И.Ленина месэладиз талукь яз.  Идалайни гъейри, инкъилабдилай кьулухъ милли чIалар ва культура виликди тухуниз  кьетIен фикир гузвай. 1932-йисуз  Советрин уьлкведин сифтегьан ва юкьван мектебра  тарсар гьатта 104 чIалалди гузвай.

Амма са шумуд йис алатайла,  партиядин сиясатда дегишвал гьатна. 1930-йисарин эхирра гзаф республикайрин миллетрин состав са кьадар дегиш хьана. Лежберриз паспортар гана, абур  санай масаниз физ, и гьерекат къвердавай мадни йигин хьана.  Вирибур патал сад тир чIалан игьтияж арадал атана. Гьа икI урус чIал чарасуздаз элкъвена. Идахъ галаз сад хьиз, гьар жуьре багьнайралди мектебра милли  чIаларин кьадар   яваш-яваш тIимиларунин гьерекат башламишна.

Эхиримжи йисаралди  Россиядин мектебра  89 чIал чирзавай, абурукай 39 чIалалди тарсар гузвай. Дагъустандикай рахайтIа,  республикада агьалияр милли 32 чIалал рахазва. Абурукай кьилинбур яз кьабулнавай 14 чIалалди республикадин мектебра  тарсар гузва. И мукьвал вахтуналди сифтегьан мектеб тамамдиз хайи чIалалди тир, мектебра милли медениятдиз, культурадиз талукь тарсар гузвай, яни образованидин стандартрик регионривай чпиз — милли халкьарин ацукьуниз-къарагъуниз  талукь алаваяр кухтаз  жезвай.  Амма…

2007-йисан 14-ноябрдиз Госдумади “Государстводин образованидин стандартдин метлеб ва  къурулуш дегишарунин гьакъиндай” къанун кьабулна. Адан бинедаллаз, “регионрин компонент” лугьудай пуд дережадин (федеральный, региондин ва мектебрин чпин  алаваяр кухтадай ихтияр гузвай) къайда къуватдай вегьена. Гила стандарт анжах РФ-дин гьукуматди тайинарзава.

И документди  уьлкведин милли республикайра хайи чIалар гун патал манийвалда лугьуз хьайи депутатриз “стандарт паяриз пайзавачтIани, регионрин кьетIенвилер къуватда амукьда” лагьана хъуьтуьл жавабар ганай. Эхь, дугъриданни, а чIавуз мектебра хайи чIалар гьеле чарасуз чирна кIанзавай­бурун жергеда амай.

2018-йисан 25-майдиз Дагъустандин Халкьдин Собраниди РФ-дин Госдумадиз рекье тунвай “Россиядин Федерацияда образованидин гьакъиндай” Федеральный ­закондик дегишвилер кухтунин гьакъиндай” ФЗ-дин  проектдин тереф хвена ва идалди хайи чIалар квадарунин  месэладик мадни йигинвал кутуна. ГьикI лагьайтIа, закондик кух­тунвай дегишвилерин бинедаллаз РФ-дин мил­ли­ субъектра тарсар хайи чIала­рал­ди гунин месэла чарасузбурун жергедай акъуд­нава. А чIавузни нарази хьайибуруз  депутатри “и законопроект кьабулуни хайи чIа­ларин дережа къуватдай вегьезвач, абур чир­вилер гу­нин бинелу пландин чарасуз паюник акатун давам жезва” лагьана жаваб ганай. ЯтIани цIийи закондин бинедаллаз хайи чIал чирунин къарар яшар тамам тахьанвай аялдин паталай адан диде-бубайри ва я къаюмвалзавайда кьабулзава. Яни, эгер виликдай хайи чIал урус чIалахъ галаз сад хьиз чарасузди тир­тIа, гила ам чирунин месэла гуьгьуьллувилелди хкядайбурун  жергедиз акъатнава. Ачухдиз хайи чIалариз аксивал къалурна­вачтIани, законопроектда милли чIалар патал  къурхулувал авайдакай регионрин векилри ачухдиз лугьузвай ва тагькимарзавай. ЯтIани, аламатдин кар я: гзаф миллетрикай ибарат Дагъустандин депутатри ам кьабулна.

Гафарни крар сад хьиз къвезвач

Идалай кьулухъ мад са шумуд  йис алатнава. Гьалар къвердавай мадни кIевера гьатзава лагьайтIа жеда. РД-дин образованидин идарайра милли культурадин тарсар гунихъ га­лаз алакъалу месэла алай йисан июндин вацра Дуствилин кIвале кьиле фейи элкъвей­ столдихъни веревирдна. Адан иштиракчийри­ гьисабзавайвал, республикада гужунал­ди­ ту­шир ассимиляциядин гьерекат кьиле физва.

Къейд авурвал, къенин юкъуз Дагъустанда сифтегьан мектебра вири тарсар хайи чIа­лалди гузвай гьич са школани амач — хайи чIал ва литература  анжах предметар хьиз гузва. ЧIурувални ам я хьи, абурун кьадарни йисалай-суз тIимил жезва. И кардин тахсирни  асул гьисабдай мектебрин директоррин хиве твазва. Вучиз лагьайтIа, бязи школайра   хайи чIалаз гьафтеда 2-3  сят гузва, бязи чкайра — 1. Ни тайинарзава лазим кьадар?  Вучиз ихьтин тафават ава тарсарин арада?

И суалар чна РД-дин образованидин ва илимдин министрдин тIварцIел рекье туна. Анай хтай жаваб ихьтинди я:

“Дагъустан Республикадин образованидин идарайра хайи чIал чирун патал чара ийизвай сятерин кьадар тIимил хьуниз та­лукь месэладай чна хабар гузва. Хайи чIалар ва литература хуьнихъ ва гележегда еримлу авунихъ галаз алакъалу  мес­эладин важиблувал шаклувилик кутаз жедач, гьикI лагьай­тIа, ам гьялунилай Да-гъустандин халкьарин культура виликди тухунин месэла аслу я.

Россиядин Федерациядин образованидин ва илимдин министерстводин 2015-йисан 31-декабрдин, гьакIни 2021-йисан 31-майдин  къараррин бинедаллаз  “Хайи чIал ва хайи чIалалди литературадин кIелунар”  тарсар  образованидин идарадин  чирвилер гунин программадин чарасуз паюник акатзава.  Мектебдин образованидин программадин  пай тир чирвилер гунин план  кьве паюникай ибарат я: чарасузди тирдакай ва образованидин алакъаяр туь-кIуьр­завай иштиракчийрин паюникай.  Чарасуз тир паюни асул предметриз чара ийизвай агъа кIанин пай сятер къалурзава. И паюник дегишвилер кутун мумкин  кар туш. Образованидин алакъаяр туь-кIуьр­завай иштиракчийрин паюни алава тир сятер  образованидин идаради гьикI хъсан яз гьисабзаватIа, гьакI ишлемишдай ихтияр гузва. Яни образованидин идарадиз хайи чIал гун патал чара ийизвай ся­терин кьадар  кьвед лагьай паюнин гьисабдай артухардай мумкинвал ава. Федеральный государстводин стандартдикай рахайтIа, хабар гузва: РФ-дин образованидин ва илимдин министерстводин 2009, 2010 ва 2012-йисара кьабулай къараррин бинедаллаз, республикадин мектебра 2010-йисалай  яваш-явашдиз  сифтегьан умуми, асул умуми ва юкьван умуми об­разованидиз талукь ФГОС-ар кардик кутунва. 2021-йисан 31-майдин къарардалди 2022-йисан 1-сентябрдилай школайра мадни цIийи хъувунвай ФГОС-ар къуватда гьатда­.

“Региондин компонентдик” акатзавай тарсар чирун ФГОС-дин къакъудиз тежедай пай я. РД-дин образованидин ва илимдин министерстводи жуван региондин хайи чIалар, тарих, география, культура ва халкьдин адетар чирун тербияламишунин ва халкьдин милли кьетIенвал хуьнин карда асул делил яз гьисабзава”.

Министерстводин жавабдай гъавурда гьатзавайвал,  хайи чIаларин тарсарин кьадар, дугъриданни, мектебрин директорривай  дегишариз, абур я артухариз, я тIимилариз жезва. Амма “къенепатай”, яни мектебрин  директоррин вилерай килигайла, месэладин рангар са кьадар дегиш жезва.

“Чирвилер гунин программадин чарасуз пай, адет яз, икI тестикьарзава: урус чIалаз, месела, гьафтеда 5 сят, математикадиз — 6 ва икI мад.  Яни тарсарин кьадар абурун  важиблувал фикирда кьуна тайинарзава. Къведай кIелунин йис патал чаз рекье тунвай чарасуз (базовый) паюна хайи чIалан тарсариз гьафтеда 0,5 сят (кьве гьафтеда 1 тарс)  къалурнава, яни алатай йисан кьадардилайни тIи­­миларнава. Чи, директоррин, ихтиярда  асул паюнилай гъейри, алава тир мад 3 сят ава. Абур мектебдиз хъсан яз акур предметриз алава яз хгудай ихтияр ава чаз. Яни азад тир и пуд сят завай, месела, химиядиз ва я биологиядиз, я тахьайтIа хайи чIалаз  гайи­тIа жезва. И сятер азадбур яз гьисабза­ва­тIани, образованидин программада чаз абур алава хъувун хъсан тир тарсар теклифзава. Асул гьисабдай къарар ЕГЭ-дин предметрин хийирдиз кьабулзава, гьелбетда. Кьилди жувакай лагьайтIа, за алукьзавай йи­суз хайи чIалариз алава 1 сят чара хъувунва.­ Амма, квез чизва жеди, диде-бубайри асул гьисабдай хкязавайди хайи чIал туш, абурун асул фикир имтигьанрихъ галаз ала­къалу тарсарал ала”, — лугьузва Мегьарамдхуьруьн райондин Билбилхуьруьн-Къазмайрин М.Абдуллаеван тIварунихъ галай юкьван школадин директор  Тимур Мурадович Саидова.  Адан гафаралди, эгер икьван чIавалди  Да­гъустандин тарихдиз, литературадиз, географиядиз талукь тарсарни авайтIа, гила региондин компонент саки михьиз хкуднава. Вири  школайри тамамдиз федеральный стандартралди кIвалахзава.

“Зун инанмиш я, квез хайи чIалан тарсарин гьакъиндай арзаяр ийизвайбур аялрин диде-бубаяр ваъ, муаллимар я. Вучиз ла­гьай­тIа, икьван йисара кIвалахиз, зи патав атана,  вучиз  зи аялдиз хайи чIал чир жезвач лагьана суал гайи диде-буба зал гьелелиг гьалтнавач. Гьа са вахтунда хайи чIалай 5 сятни хьайиди я, 3 сятни хьана. Нетижа сад я: аялар хайи чIаларал рахазвач. Гьаниз ки­лиг­на, месэла сятерин кьадардилай аслу туш”, —  инанмиш я  Махачкъаладин 16-нумрадин школадин директор, педагогикадин илимрин кандидат  Фарида Алисултановна Мегьамедова.  Ада къейдзавайвал, эгер хуьрерин  мектебра аялриз рахадай чIал  гьеле чизватIани, шегьерра  гьалар и жигьетдай михьиз татугайбур я.

— Лезги чIалан тарсар чи мектебда кьил-кьилеллаз тухузвайбурукай я. Жувни хайи чIалахъ рикI кузвай кас я, гьаниз килигна и месэладиз за кьетIен фикир гузва. Гьа са вах­тунда маса миллетрин чIаларни ава эхир. Заз 5-6 аял гваз чIехи кабинетра ацукьзавай  му­аллимри еке нетижайрив агакьарна аквазвач. Гьич са чIалан дестейрани аялар рахазвач.

• Квез сятерин кьадар артухарунихъ метлеб аваз аквазвач, яни?

— Куьне суал дуьздаказ эцигзавач. И месэладив цIийикIа, алай вахтуни истемишзавайвал эгечIун лазим я. Муаллимди вичин кIвалахдин нетижа къалурун  лазим я, яни аялриз рахадай чIал чирна кIанда.

• Квез анжах мектебда тарсар гуналди шегьердин аялриз чIал чирун мумкин кар яз аквазвани?

— Гьелбетда, ваъ. Хизандин куьмек га­лачиз шегьерда аялдиз хайи чIал чирун ­къецепатан уьлквейрин чIалар (ингилис, немс, френг) чирунихъ галаз гекъигиз жеда. Къведай йисан тарсарикай  зун гьелелиг рахадач, жуван тежрибадикай лугьуда. Муаллимрихъ  гьафтеда гьатта 5 сят хьайи вахтарни хьайиди я. За тарсарин кьадар тIи­ми­ларзавачир. Амма муаллимрин кIвалахда де­гишвал жезвачир. Вучиз лагьайтIа, муаллимар чеб хайи чIаларал рахазвач.  Яни заз и рекье  гьевеслудаказ кIвалахиз аквазвач. Муаллимар мектебдиз анжах къазанмишун патал къвезва.

Мисал яз,  чи мектеб гъвечIибурук акатзавайди я. Чахъ ина анжах 20 кабинет ава, аялрин кьадар 700-лай алатнава. Яни  тарсар­ тухудай шартIар яратмишун кьезил кар туш. Хьурай, арадал гъана чна вири  шартIар. Бес  нетижаяр гьинава? Гьатта 5 аялдизни абуруз дуьзгуьндаказ тарс гуз кIанзавач.

Малум жезвайвал, нетижа пешекарвилин дережадилай аслу я. Амма вучиз абуруз ери­лудаказ кIвалахиз кIанзавачтIа, заз чидач. Хайи чIаларин муаллимар вири, вучиз ятIани, гьевессуз я. Тарсарин кьадар тIими­ларунин месэладай лугьуз кIанзава хьи, виликди фин патал чна алатай йисарин тежрибадикай дуьз нетижаяр хкудна кIанда.

• Месэла гьялдай рехъ гьихьтинди яз аквазва?

— Рехъ ихьтинди я: нихъ хайи чIалал рахазвай аялар аватIа, гьадаз артухарин  тарсарин кьадар. Вад аялдиз тарсар гуз, гьа са вахтунда са шейни абуруз чир тийизвайбур патал тIимиларна кIанда. Вучиз лагьайтIа, ихьтинбур акваз, амайбурун гьевесни квахьзава — мажибар  сад хьиз къачузва эхир. Чаз химиядай, физикадай, урус чIалай тарсар бес жезвач. Гьа са вахтунда чна сятер гьатта муаллимриз чпизни итижлу тушир хайи чIалаз гузва.

Гзаф пай диде-бубайри, дагъларай шегьерриз эвичIайла, чпин веледрихъ галаз  хайи чIалал рахун акъвазарзава. Им виридалайни кьилин гъалатI я. “Зи аялдихъ галаз­ урусдал рахух, хайи чIал адаз  гьакIни чизвайди я” лугьузва. Гьа икI, кьвед лагьай несилди чIал михьиз квадарзава. Яни хуьрерай атайбурун  аялриз чIал гьеле са гьал чиз жезватIани, кьвед лагьай несилди ам ми­хьиз квадарзава. Бязи диде-бубайриз, чеб урусар тушиз, хайи чIалан тарсарани аялриз урус чIал чирна кIанзава.

• Куь фикирдалди, чIал квахьдайвал яни?

— Ваъ, зи фикирдалди, хайи чIал садрани квахьдач. Шукур Аллагьдиз, исятда инсанар дагълариз хквез башламишнава, мад хайи чIаларал рахазва. Зун инанмиш я, хайи чIалар цIийи кьилелай арадал хкведа. Санлай къачурла, зун инанмиш я, кIандатIа 1 тарс це, кIан­­датIа — 21 — чIалаз итиж тахьанмаз, кIан та­хьанмаз, ам чириз жедайди туш.

Гьелбетда, шегьеррин мектебрин гьалар хуьреринбурулай тафаватлу я. Гьа са вахтунда эхиримжи 10-15 йисан вахтунда  республикадин  хуьрерай куьч хьунин гьерекат анжах йигин жезва. Гьаниз килигна, шегьеррин мектебрин гьаларни  кваз такьун дуьз туш.

Эхирдай заз  винидихъ вичикай лагьанвай элкъвей столдин иштиракчийри рейсадвилелди кьабулай ва РФ-дин просвещенидин министерстводиз, гьакIни образованидин хилехъ галаз алакъалу вири идарайриз рекье тунвай  резолюциядин асул  кьилерикай лугьуз кIанзава. Кьилди къачуртIа, ана теклифнава: са миллетдин агьалияр яшамиш жезвай чкайра сифтегьан школадин умуми образование, гьакIни аялрин бахчайра тарсар   хайи чIалалди гун ва и кар патал шартIар тешкилин, хайи чIалар чирун патал  са гьафтеда агъа кIан 4 сят тайинарин ва и кар мажбуриди ийин, “Хайи чIал” ва “Хайи литература” тарсарай ОГЭ кардик кутунин мумкинвилиз килигин; и жигьетдай Башкортостандин тежриба ахтармишин ва ишлемишин (ина  имтигьанар нетижалудаказ вахкай аялриз 10-15 балл алава хъийизва ва вузрик, ссузрик экечIдайла, фикир гузва), образованидин ида­райра милли культурайрин компонентдиз  талукь месэлайриз килигдайла, сифтени-сифте асул законрал (РФ-дин ва РД-дин Кон­ституцияр) амал ийин.

РФ-дин Конституцияди  Россиядин вири миллетриз  хайи чIал хуьн, ам ахтармишун ва еримлу авун патал  къулай шартIар тешкилдай ихтияр гузва. И ихтиярдикай менфят къачун патал гьар са касди сифтени-сифте  “Зун вуж я?” лагьай суалдиз жаваб жагъурун  лазим я.

Жасмина Саидова