Алатай саласа юкъуз  “Дагъустан” РИА-дин  майдандал, “Ачух власть”  проектдин сергьятра аваз, РД-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министр Набиюлла Къарачаев  республикадин СМИ-рин векилрихъ галаз нубатдин сеферда  гуьруьшмиш хьана ва идаради Экологиядин ва Каспийдин йисан сергьятра аваз кьиле тухузвай кIва­лахдикай суьгьбетна.

Министрди ихтилат алай вахтунда иллаки хцидаказ акъвазнавай месэладилай — яшайишда жезвай кIеви зирзибил какатай чкайрал гадариз, арадал гъизвай  хъуртарилай башламишна. Эхиримжи са шумуд йисуз и месэладиз кьетIен фикир гузватIани ва  хейлин кIвалахар ийизватIани, ада малумарайвал, гьалар гьелелиг  шадвалдайбур туш.

“Къенин юкъуз Дагъустандин чилел законсуздаказ, яни ихтияр авачир чкайрал арадал гъанвай 1200 хъурт ала. Абурун чIехи пай датIана  “кузвай”  гьалда ава. Гзаф хъуртар федеральный шегьрейрин, хуьрерин патаривай физвай рекьерин къерехра хьанва — инра, адет яз, кIеви зирзибил, амукьаяр кIватI жезва. Чеб-чпелай терг тежезвай абуру тIе­биат датIана чиркинарзава, абуру гьавадиз, чилиз, циз, инсандин бедендиз зарар гузвай, ам зегьерламишзавай шейэр ахъайзава. Нетижада мукьвал-мукьвал инфекция себеб яз чкIизвай, гьатта онкологиядин азарарни пайда жезва”, — къейдна министрди.

Ада малумарайвал, кIеви амукьайрин ва законсуз хъуртарин месэла гьялун патал, министерстводин гуьзчивилик  кваз, гзаф йисаралди кIватI хьанвай, гьа са вахтунда иллаки хциз акъвазнавай са шумуд месэла гьялиз хьанва. ИкI, сифтени-сифте къейд авурвал, алатай йисуз Махачкъаладин патав  гвай “эбеди цIай” тIвар ганвай (датIана кузвай ада патарив гвай поселокрин агьалияр катдай чкадал гъанвай) хъурт туьхуьриз алакьна. Ина шегьердай гъизвай зирзибил  кьилди-кьилди кIватIдай ксарини кIвалах башламишнава.

Алай йисан февралдиз Махачкъаладин  Красноармейский поселокдин патав машинрин чархарин резин (шина) ва резиндикай гьазурнавай маса шейэрин  амукьаяр тергдай ва алай аямдин истемишунриз  жаваб гузвай “Экопромлайн” завод, гьакIни медицинадин хиле жезвай  хаталу амукьаяр тергдай карханаяр  ишлемишиз вахкана.

Министрди къейд авурвал, зирзибил какатай чкайрал гадарунин месэла шегьерра са гьал къайдадик кутунватIа, районра гьалар иллаки четинбур я. “Инра, адет яз, хъуртар я вацIарин патарив кутазва, я тахьайтIа, гзаф фикир тавуна, вацIуз гадарзава. Гьар гьикI хьайитIани, нетижада пластикдин, ракьун кьватияр, маса шейэр вацIари гьуьлуьв агакьарзава. Бязи чкайра ихьтин зирзибил себеб яз ГЭС-рин кIвалахни акъвазардайвал жезва. ИкI хьун лазим туш.Чун инсанар я, ин­санвилелди жув тухунни лазим я”, — лагьа­на министрди.

Ада къейд авурвал, тIебиатдин михьивал хуьнин месэла анжах карханайрин, идарайрин хиве тун дуьз туш  — и кардал гъвечIи-чIехи вири желбна кIанда.

Н.Къарачаева хабар гайивал, алай вахтунда зирзибил кIватIунал, кьилди паяриз паюнал ва тергунал машгъул жедай оператор жагъурунин кIвалах кьиле тухузва.

“И кар патал чна республика 6 паюниз пайнава. Гьар паюна тахминан 500 агъзур кас яшамиш жезва.Инра чна ТБО-дихъ га­лаз­ кIва­лах тухудай кьилди схемаяр туь­кIуьр­­нава. Мукьвал тир вахтунда чна тенде­рар малумарун, оператор хкягъун ва 15 йисан вахтуналди адахъ галаз икьрар кутIу­нун планламишнава. И икьрардин бинедаллаз операторди республикада зирзибил кIватIдай майданар туькIуьрун, махсус техника маса къачун, зирзибил кIватIдай кьватияр эцигун, яни и рекье герек вири крар авун лазим жеда. Вири и рекьериз чна тахминан 7 миллиард манат инвесторрин такьатар желб авун фикирда кьунва”, — хабар гана министрди.

Агьалияр патал и кIвалахрин нетижа ам жеда хьи, зирзибил масаниз тухунин ва терг авунин  харжияр тамамдиз  жемятдин хиве жеда — государстводи мад и карда иштирак хъийидач.

Мярекатдал республикада биоресурсар хуьн патал кьиле тухузвай кIвалахдикайни рахана. Дугъриданни, Кеферпатан Кавказдин республикайрикай Дагъустан виридалайни гзаф яд авай регион я, гьа са вахтунда агропромышленный комплекс вилик тухун, биоресурсар артухарун  патал яд гьамиша бес жезвач. И жигьетдай идарадин руководителдикъейд авурвал, алай вахтунда  Каспий гьуьлуьн къерех тирвал авай куьгьне вирер арадал хкунин кIвалах активнидаказ тухузва. И ва тIебиат хуьнин сергьятра авай маса крариз федеральный бюджетдай тахминан 200 миллион манат финансар чара авунва. Кьилди къачуртIа, федеральный центрадин куьмекдалди  уьмуьрдиз куьчуьрмишзавайбурун  жергеда “Аг-Гель”, “Муравейник”, Аракумдин вирер цIийикIа туькIуьр хъувунин проектар ава.

Республикадин цин гьамбарханайриз гьар йисуз  багьа жинсерин балугърин са шумуд виш миллион шараг ахъайзава. Балугъар туьретмишунал машгъул майишатрин майданар артухарунин ва Терек вацIун куьгьне кьерен къерехра авай вирер, абур цивди ацIур хъувуналди, гуьнгуьна хтунин кIвалах тухузва. И кардиз федеральный бюджетдай 3 миллион манат чара авунва.

“Республикада виридалайни чIехиди тир Широкольский балугърин комбинатди йиса 100 миллиондилай артух багьа жинсерин балугърин шарагар туьретмишда. ИкI, республикада балугъчивилин хел вилик тухун­ патал вири шартIар тешкилзава. Мукьвал тир гележегда, 2020-йис алукьдалди Дагъустандин балугъчивилин майишатдин комплекс вилик тухуниз талукь яз РД-дин Гьукуматди кьабулнавай программада къалурнавайвал,  регионда ишлемишзавай  балугърин 50 процент аквакультурадин продукт (вирерани ва­цIара туьретмишзавайди) хьун лазим я”, — къейдна Н.Къарачаева.

И макьсаддалди алай вахтунда  Къизилюрт райондин  “Янтарное” КФХ-дин бинедаллаз ва тамамдаказ инвестордин такьатрихъди 625 миллион манатдин къимет авай чIехи завод эцигзава.

Малум хьайивал лососдин ва осетрдин жинсерин балугъар туьретмишунал машгъул­ жедай карханадихъ йиса 1 агъзур тонн продукция гудай гужлувал жеда. Инвестордиз ина, куьр гадарунилай башламишна, балу­гъар туьретмишунин, абур гьялунин ва туьквенрив агакьарунин кIвалах тешкилдай фикир ава. Государстводи вичин хивез  завод лазим къурулушралди таъминарунин жавабдарвал къачунва.

Жасмина  Саидова