Эхиримжи йисара, чи вири уьлкведа хьиз, Дагъустандани, гьи шегьердиз фейитIани, вил хкIазвайди сад-садалай екез хкаж жезвай кьакьан мертебадин кIвалер я. Алибег Фатагьован гафар рикIел хквезва: “Эцигзава, эцигзава, эцигзава…”. 

Шегьерра еке кIвалер эцигун йигин хьайи­далай инихъ анриз гьам арандай, гьамни дагълух хуьрерай инсанар гзаф ахмиш жез башламишна. ИкI давам хьайитIа, са шумуд цIуд йисарилай дагълара ерли хуьрер амукьдач. Халкь шегьерриз катунал гъизвай маса терефни ава: хуьрера дуланажагъ кьиле тухуз четин хьун, чкайрал кIвалах тахьун ва икI мад. Хуьрериз рекьер туькIуьрна, анриз газ, экв гъана, цIийи мектебар эцигна, дуланажагъ кьиле тухудай шартIар тешкилайтIа, агьалияр хуьрерай катуниз мажбур жедач. Чаз аквазвайвал, Да­гъустандин алай вахтунин гьакимри, са гьихьтин ятIани серенжемар кьабулиз, хуьрера дуланажагъ хъсанарун патал са кьадар чалишмишвилерзава. Им, гьелбетда, шад жедай кар я.

Амма хуьр — хайи ерияр кваз такьазвай ксарни ава. Чи девирда бязи  инсанриз гъилиз къвезвай пул гьиниздатIа чизмач. Да­гъус­тандин шегьерра кIвалер авачир хизанар сад-кьвед ава. Са гафуналди, акъатай кам шегьерра ава. Куьрелди, хуьрера уьмуьр тухуз хкIамач дагъви инсанриз…

Гьелбетда, шегьерра я хъурхъ элкъуьрдай кIвалерин цлар, я кIула кьадай квар, я тамай гъизвай цIамарин, я гатуз никIяй хкизвай векьин шелеяр, хьрак ва я тIанурда чрадай фу, я пакамахъ, нянихъ ацадай калер авач кьван! ИкI хуьре авай кIвалахар кьулухъ туна, шегьерриз катзава. А кьил вуч я и кардин? Вучда ихьтин уьмуьрдикай — патав гвай къунши вуж ятIа тийижир!?

Хуьрерани чаз, шегьерриз акъатнамазди,  хайи дидед чIал рикIелай алудзавайбур тIи­мил­ аквазвач. Винидихъ за тIвар кьур хуь­руьн­ вири къайгъуяр, дердияр, кIвалахар телевизордин  пультунихъни дивандихъ дегишарнава чи “дагъвийри” — “шегьерэгьлийри”.

Мад са месэла. Халкьдин культура. Шегьерра кIвалер къачуна, “чун шегьерэгьлияр­ я” лугьуз къекъвена кIандач, шегьерра чеб дуьз тухузни чир хьана кIанда. Заз ихьтин са кар рикIел хкиз кIанзава. Са шумуд йис идалай вилик зун Дербент шегьерда яшамиш жезвай. I Петрдин тIварунихъ галай куьчеда авай зи мукьва-кьилийрин патав мугьмандиз фидайла, шегьерда кардик квай 3-нумра­дин автобусдай маршрутдин эхир кьиле эвичI­на, зун тротуардай физвай. Гьа и арада зи вилик къвалав гвай вад мертебадин кIва­лин дакIардай зирзибил авай еке пакет аватна. Культура авай инсанди им ийидай кар яни мегер? Зи фикирдиз гьасятда им, гьина авач­тIани, и йикъара, вичин хиперин суьруь маса гана, кIвалер къачуна, шегьердиз яшамиш жез атанвай са дагълух хуьруьн агьалидин хи­зан тирди атана. Белки, зун ягъалмиш я же­ди, низ чида?!

Мад са мисал. Зун эхиримжи вахтара, кефсузвал себеб яз, мукьвал-мукьвал духтурханадиз физва. Нубатдин сеферда зун поликлиникадиз невропатологдин кабинетдиз фин патал атанвай. “Эхиримжиди вуж я?” — суалдиз жаваб гудай са касни заз жагъанач. Са шумуд сятда зун и кабинетдин рикIарихъ галамукьна. Зи фикирдалди, зи нубат къвезвай арада масадбур физ хьана. Нубат кьуна, акъвазнавайбур иллаки дишегьлияр тир. Эхир и кар эхиз тахьай зун рахуниз мажбур хьана: “Зун инал са шумуд сятина акъвазнава, квез яб гузва, кIан­за­ватIа­ни заз, кIанзавач­тIани. Заз куь ихтилатрай аквазвайвал, квехъ хьанвай са затIни авайди туш. Куьн вири туш­тIани, чIехи пай дишегьлияр, кIвале авай шез­вай аялрихъайни, пиянзавай гъуьлери­хъайни, гъуьнтI гузвай къарийри­хъай­ катна, ина югъ акъудзавайбур я”. Зи гафар папарин и япай фена, а япай акъатна. Чеб гьа чеб я! Гьар гьикI ятIани, за жувак квай хъел хкудна. Им инсанриз кIусни культура та­­хьун я. Гьа культура гваз шегьерризни физва. Заз лугьуз­ кIанзава хьи, чеб хуьруьн чка­да­ бегьемвилелди дуьз тухуз тийижирбурувай фейи чкадани аферин  къазанмишиз жедач.

Алай и мублагь девирда жуван яшайиш хъсанарун патал шегьерриз фин шартI туш. Жуван дагълар, дагълух хуьрер, къайи ятар авахьзавай булахар, гьар нянихъ дагъдихъай­ хуьр галай патахъ жерге-жерге хквезвай лапагрин суьруьяр ва къарамаларин нехирар вилериз акун гьич са шегьердани авачир, вилиз акван тийидай хъсан крар я! Инсанар, са хуьруьнбур сад-садал гьалтайла, гъвечIида чIе­хидан гъил кьун, салам гун — ибур чи пак адетар я. Къуй мадни агъзур асирра яшамишрай чи лезги хуьрер ва чаз диде-бубайри багъишай къудратлу лезги чIал!

Тегъи Мегьамедов