2022-йисан 1-сентябрдилай “Россиядин Федерацияда образованидин гьакъиндай” къанундик кухтунвай дегишвилер къуватда гьатзава.  Абурукай бязибур  гьатта мектебра кIелзавай аялриз чпизни бегенмиш тахьун мумкин я. Кьилди къачуртIа, их­тилат телефонар ишлемишунал къадагъа эцигуникай физва. Агъадихъ чпикай лагьанвай дегишвилерин чIехи паюнал  алай йисан апрелдиз уьлкведин Президент Владимир Путин  рази хьана. Гьихьтин дегишвилер жеда алукьзавай кIелунин йисалай?

Ислен йикъариз Гимн ягъун

2022-йисан 1-сентябрдилай башламишна, Россиядин чIехи пай мектебра  цIийи мярекат кардик кутада: гьар ислен юкъуз мектебда кIелзавай аялри уьлкведин пайдах хкажзавай вахтунда­ вирида санал Гимн яда. И цIийивал чарасузди туш, ам тек­лифдин­ жуьрединди я. Адакай Россиядин Федерациядин просвеще­ни­дин министр Сергей Кравцова лагьанай ва майдин вацра  мектебрин са паюни и къайда, тежриба яз, ишлемишна.

Телефонар — къадагъа 

Мад са важиблу цIийивал телефонар ишлемишунал къадагъа эцигун жеда. И  къайда  мектебра кIелзавай аялриз бажагьат бегенмиш жеда, амма  кьилинди ам я хьи, къадагъа вирибуруз талукь жедач. Мектебри чпи къарар кьабулда: вахчудани абуру аялривай телефонар, вахчудачни. Ма­сакIа лагьайтIа, и цIийивал вири мектебра къуватда гьатда лугьуз жедач: вири мектебдин къарардилай аслу я.

Тарихдин тарсар

  Идалай  са кьадар вилик  гзаф СМИ-ри  сад лагьай классра кIелзавай аялриз тарихдин тарсар гунин месэла активнидаказ  веревирднай. Малум хьайивал,  1-классрин аялар патал цIийи предмет кардик кутун гьелелиг пландик квач. Гьа са вахтунда Россиядин ва гъвечIи Ватандин тарихдиз талукь асуллу чирвилер аялрив агакьарда, анжах — алай вахтунда  кардик квай “Элкъвена кьунвай тIебиат” тарсунин сергьятра аваз.

ЧIехи классра кIелзавай аялри “Россия — зи тарих” тарсар чир­­да. Асул фикир  тарихдин виридалайни важиблу вакъиайриз гуда.

Политдекьикьа

Классрин вири руководителри  гьафтеда 1 сеферда  дуьньядин­ важиблу ва кар алай месэлайрикай суьгьбетарда. Идалайни гъейри, эдеблувилин, экологиядин месэлайрикайни. И кардал машгъул­ жедай муаллимри сифтедай талукь тир чирвилер къачун лазим я.

Тарсара кино

Мектебра кIелзавай аялриз гила тарсара фильмаяр, гьа жергедай яз художественный фильмаярни къалурда. Макьсад —  акьалтзавай несилдиз  дуьньяда кьиле физвай вакъиайриз дуьз­даказ килигиз чирун, тарихдай чирвилер мягькемарун. ЦIийи жуьредин формат аялриз бегенмиш хьун лазим я.

Финансрин рекьяй савадлувал

Мектебра кIелзавай аялриз  финансрин рекьяй савадлувал хьун патал, тIимил хьайитIани, чирвилер гудайвал я. И кар  патал­ни­ цIийи жуьредин тарсар кардик кутадач — и ва я маса тарсара фи­­нансрин рекьяй савадлувилихъ галаз алакъалу тапшуругъар­ гуда.

Къецепатан уьлкведин кьвед лагьай чIал

Алукьзавай кIелунин йисуз цIийи жуьредин тарс кардик кутада.  Аялриз гила диде-бубайрин разивилелди китай чIал чирдай мумкинвал гуда. Гьа са вахтунда къецепатан уьлкведин кьвед лагьай чIал чарасузди жедач.

Столовойда тIуьн

2022-йисан 1-сентябрдилай уьлкведин мектебри  бедендин артухан заланвилихъ галаз женг чIугваз башламишда. Столовойра  аялриз гзаф емишар ва майваяр гуда. Гьа икI, мектебдин аялриз сагълам тIуьнар таъминардайвал я.

Муаллимрал акьалтзавай пар

Дегишвилер  неинки мектебра кIелзавай аялриз, гьакIни  муаллимризни талукь жеда. КIелунин йисалай башламишна, муаллимар бюрократвилин  парцин са кьадар паюникай азадда. Гила  муаллимди кьиле тухвана кIанзавай  документация чарасуз тир 5 паюнал кьван тIимил жеда. Муаллимди чарасуз яз  кьи­ле тухвана кIанзавай кIвалахрик акатзава:

— къиметар эцигзавай журнал;

— тарсуниз талукь программа;

— тарсарилай къеце тухузвай кIвалахрин журнал;

— аялриз тербия гунин кIвалахдин план;

— мектебда кIелзавай гьар са аялдин характеристика.

Образованидин технологияр

2022-йисан 1-сентябрдилай чирвилер гун патал анжах феде­ральный реестрдик кутунвай электронный махсус ресурсар иш­лемишдай ихтияр ава. Амма и реестрдик акатун патал вуч авуна кIанзаватIа, гьи терефар кваз кьазватIа, гьелелиг малум туш.

Мад са цIийивал — 2023-йисан 1-сентябрдилай гьар са аялдиз талукь делилар  государстводин сад тир  “Зи мектеб” системада хуьда. Ада школьникдин электронный дневник, къиметар авай журнал ва тарсарин расписание сад ийида. Идалайни гъейри,  аялривай аниз электронный пособияр — онлайн-курсар алава хъийиз жеда.

Еке дегишвилер “Технология” тарсуниз талукь я. Гила  и тарсара аялривай  робототехникадин ва программированидин бинеяр чириз, мультимедиадин, графикадин редакторрихъ галаз кIва­лахиз ва компьютер интернет-вирусрикай хуьдайвал чириз жеда.

ОБЖ-дин курсара  лагьайтIа, терроризмдин, интернетда луту-птувилин ва мектебда аялри сада масад басрухдик кутунин мес­элайрикай рахада.

Вирироссиядин ахтармишунин кIвалахар (ВПР, ОГЭ, ЕГЭ)

КIелунин 2022/2023-йисуз  7 ва 8-классрин аялри ВПР вахкун чарасуз жеда. Тапшуругърин комплектар гьар са школа патал­ какатай къайдада  хкяда, яни гила Москвадин аялривай Владивостокда авайбурун тапшуругърин жавабар ишлемишиз жедач.

ОГЭ-дин тапшуругъар  тежрибаяр галайбур жеда: химиядай ва физикадай имтигьанар лабораторийрин кIвалахралди алава хъийида, информатикадай лагьайтIа, аялдиз  презентация туь­кIуьрун теклифда. Урус чIалай тапшуругърин сиягь 15-далай 9-дал­ кьван куьруь ийида, амма абур авайдалай муракаббур жеда.

ОГЭ вахкуз тахьай аялриз хкягъун теклифда: 9-классда  кьвед лагьай йисуз кIел хъувун, я тахьайтIа, и вахтунда жува-жу­ваз гьазурвилер акун. И кар патал диде-бубайрин ихтияр лазим жеда, кьилди къачур дуьшуьшра — психологрин-медикрин-педагогрин  комиссиядин къарар.

ЕГЭ-диз талукь дегишвилер гьелелиг авач, амма тешкилатчийри  ана луту-птувиликай хуьнин цIийи жуьредин серенжемар кьабулун герек я лугьузва.

ТIатIилар

СанПиН-дин цIийи истемишунралди, тIатIилрин вахт гила  календардин 7 йикъалай тIимил хьун лазим туш. Идалай вилик бязи мектебра 3-5 йикъарин тIатIиларни кардик кутазвай, гила им законсуз кар жеда.

1-классрин аялар патал кIвалин тапшуругъар

КIелунин 2022/2023-йисалай 1-классрин аялар патал кIвалин тапшуругърин  кьадар тайинарзавай нормативар кардик кутазва.  Куьгьне къайдайралди 1-классра кIелзавай  аялриз кIвалин кIвалахар гун гьич фикирда кьунвачир, амма гьакъикъатда  саки вири мектебра кIвалин кIвалахар гузвай ва абурун кьадарни тIимил тушир. ЦIийи къайдайралди 1-классда авай аялдиз гузвай кIвалин кIвалахдин кьадар 1 сятда тамамариз жедайди  хьана кIанда. Амай классар патал нормативар виликанбур хьтинбур я.

ОВЗ авай аялриз чирвилер гун

ЦIийи жуьредин дегишвилери ОВЗ (сагъламвилин сергьятламиш тир мумкинвилер) авай аялриз умуми образованидин мектебра кIелдай  мумкинвал ачухнава. Са классда  ихьтин, яни сагъламвилин рекьяй сергьятвилер авай пуд аялдилай гзаф тахьун лазим я. Гьа са вахтунда ОВЗ авай аялриз кьилдин класс­ра тарсар гунин  мумкинвални, виликдай хьиз, кардик кума.

Законар акъудзавайбурун фикирдалди, вири и дегишвилери образованидин система  авайдалай хъсанарун лазим я. КьетIен фикир гражданвилин, ватанпересвилин ва экологиядин рекьерай  тербиядиз гуда. Идалайни гъейри,  бязи регионра (ахтармишунин проектдин сергьятра аваз)  диде-бубайриз государстводин патай авай  кьезилвилерикай ва субсидийрикай хабар гуда.

Амина Муслимова