И гафар кIелай бязибуру лугьунни мумкин я: инсан къумадин кIватI яни, къумбак яни накьвадин, цал яни куьгьне?.. Инсан чкIидай затI туш… Эхиримжи фикирдал зани рази­валдай. Амма… Чи девирда аквазвай гзаф крари зун акси, яни парабур суалра твазвай фикирдал гъанва. ЧкIизва ин­сан. Ам заз чидай чи бубайрин, гьич та­хьайтIа, чи жегьил йисаринди яз амач… (Ихтилат ХХ асирдин сад лагьай­ паюникай физва)­.

А девир советринди, яни комму­низм­дин идеологиядинди тир лугьуда а вахт чидайбуру. Гиланди вагьши капитализмдинди, гьарда вич хан яз гьисабзавайди, къизилдинни малдин, хсуси девлетдин гьисаб кьазвайди я…

Кар гьанал ала ман! Хсусият (жуванбур я лугьузвай чилер, ятар, багьа за­­тIар, еке пулар, машинар, гьавизар, туьк­венар, базарар ва икI мадни) акурвалди, бязибурун рикIелай патав гвайбур, гьатта хайи диде-бубани, хва-стхани, вах-рушни алатзава. Кесиб миресри­кай зун рахазвач. Варлудаз абур са кIус фахъ, кьве юкъуз алукIдай куьгьне пар­талдихъ маса къачуз жедай лукIар хьиз я. Пул авай чкада а кесибар са за­тIар­ни туш. Гьава чIурзавай, варлудан яд, фу тIимиларзавай, рехъ усаларзавай йиртижи затIар я. Абур тергун, абурал гьалт­завай пайни жуваз вахчун герек я…

Вич-вичелай суал къвезва: ибурукай вуж гьакъикъи инсан, вуж пулунинни шей­инин лукI я? Инсан яз вуж амукь­зава?­

Сад пулди, девлетди незва, къакъуд­зава вичин багърийривайни. Муькуьбур кесибвили, кар гъиляй татуни, вири нямет­рикай, мумкинвилерикай магьрум хьу­ни виляй вегьезва. ЦIразва, кьуразва, чкIизва инсан. Амукьзавач (тазвач) ам инсан яз…

Мумкин я, зав гьуьжет кьунни. Ахьтин чукIунар (деградация) чина гьеле авач лугьуда. Чи варлуйри кесибар хуьдай гзаф крарик кьил кутазвачни?..

Дугъриданни, са кьадар хуьрера агьваллу рухвайрини рушари чпин агьалийриз са бязи къулайвилер, кIвалахдай шар­­тIар яратмиш тавунани туш. Саниз газ тух­ванва, сана ял ядай кIвалер кар­дик кутунва, муькуьна фермаяр эцигнава, малар хуьзва, багъларин, саларин, уьзуьмлухрин майданар артухарзавайбурни ава… Тек-туьк чкайра хсуси мектебар, боль­­ни­цаяр, аялрин бахчаяр эцигнава… Хсу­­си цехар, гъвечIи карханаярни яваш-яваш бул жезва. Ам­ма санлай халкьдин агьваллувал, мумкинвилер ар­тух жезвани?..

Са вахтунилай винел акъатзава, и “жумарт” ксар акьалтIай лутуяр, угърияр, масадан мал тарашайбур я кьван… (РикIел “Михьи рикIер” хьтин тешкилатдин сагьибрин, маса ксарин сударни дуванар къвезва).

Инсан чукIунин, яни марифатдин рекьяй инсан яз амукь тавунин мисалар югъ-къандавай пара хьунин себеб вуч ятIа? Месела, Украинада махсус серенжем кьи­ле тухуз эгечIунни чи базарра, аптекайра, автозаправкайрал вири затIа­рин къиметар хкаж хьана. Бязи затIар 2-3 сеферда багьа хьана. Вучиз? Шей авачиз яни?

Чи базаррал гьа жуван чилел жезвай затIаринни (помидоррин, афнийрин, картуфрин, газаррин, келемдин ва икI мадни) къиметар агъуз хьайи вахт аквадач. Гьа саягъда якIун, балугърин, ягъ­луй­­рин, фан, къушарин къиметарни виликди физва. И карди инсан чукIур тавуна тазватIа? Сад базарда тарашунрин (гьелбетда, пул) къайгъуда аватIа, муькуьди киседа авайди кьенят авунин, кепек кепекдал эхцигунин къайгъуда гьатзава.

Инсан чукIунин бязи мисалар чи хуьрера ачухдаказ аквазва. Хуьре аваз, цу­ра мал хуьзмач, суьруьда — хеб. Гьатта верчер хуьнни айиб кар яз гьисабзава. (?) Нек, як, какаяр гьикI ужуз хьурай?

Хуьрера цан цаз, никIиз тум вегьез, агакьай техилдин бегьер кIватI хъийиз, техил регъвез чидай ксарни бажагьат ама. Гзаф чкаяр, виликан никIерни багълар, чIурухъанриз, гьакIан къумлухриз элкъвенва. Эхь, четин я дагълара цанар цун, техилар битмишарун. Бес чи бубайриз четин хьайиди туширни?

Гзаф  чилер чи “савадлуйри” масанрай къвезвай савдагаррив вуганва. Иесияр — абур. ЛукIар — ибур — чибур?..  Лап хаталу гьал чи жегьилри чеб кьиле тухузвай тегьеррихъ галазни алакъалу я. Гзаф жегьилриз эвленмиш жез, ру­шариз гъуьлуьз физ, яни хизан кутаз кIан­замач. Амукьзава субай яз (парабур). Гьа гьал хъсан яз гьисабзава. Шумуд несилда? Кьвед-пуд несил алатда — куьк хкатда­ сан­лай­ сихилрин. Им бес инсан чу­кIун туш­ни?

Чи патара заз аялар маса гунин мисалрикай садрани ван хьайиди тушир. Ги­ла Дагъустандин шегьеррани аялар ма­са гузвай “акьуллу” дидеяр гьалтза­вайди­ чи СМИ-ра, МВД-дин хроникайра раижзава. Аял маса гунилай еке тахсиркарвал, гунагь авайди ятIа, заз чидач. Аялар таз, чеб катзавай диде-бубаяр гьикьван хьанва?.. Ибур бес инсан  чукIунин мисалар тушни? ГьикI хуьда бес инсан инсан яз? Авайди ятIа ахьтин таъсирлу дарманар? Акьул­­диз кьери, чандиз зайиф хьанвайбур, ичкидин, тирякдин есирда гьатнавайбур (чкIизвайбур) хуьдай, сагъар хъийидай махсус къуллугъар, кIвалер, дарманарни авайди чаз чида.

Амма алиментщикрикай гьикI хуьда? Башибузукь нефсетIрикай гьикI хуьда? Марифатдикай хабарни авачирбур гьикI са­гъарда? Пехилбуруз, гъибетчийриз вуч­­да? Гьич са куьнинни къадир авачир гъейратсузриз вучда? “Къизилдин” рухваярни рушар лугьузвайбуруз чеб вужар ятIа гьикI чирда? “Къизилдин гъетер” гьикI се­кинарда? Хуьр санлай чпин мулк яз, чеб цIийи ханар, агъаяр яз гьисабзавай кьа­мацриз вучда?..

“Хсусият зиди я, вун гьинавай тула я? Заз кIанивал ишлемишда” лугьузвай цIийи феодалриз вучда?.. Куьрелди, суалар акьван кIватI хьанва хьи, абурун а кьил аквадач.  Эгер чи обществода либерализм ва коррупция, абурухъ галаз санал къеце­па­тай “нек” хъвазвай “5-колонна” хьтин агъуй­рин (яшайишдин азаррин) вилик пад кьун тавуртIа, зи фикир я, чун кIудун, мад­ни усаларун, чукIурун чи душманриз (абурни  чахъ вири дуьнья тирвал авайди эхиримжи вири вакъиайри субутзава) са куьнайни туш.

СССР чукIурайди хьиз, чи обществодин кьиле тапан коммунистар — къецепа­тан жасусар туна, гила Россия хьтин зурба державани чукIурунин месэла вилик эцигнава. Инсан чукIурда — ватан вич-ви­челай чкIида…

Яраб гьа йикъал къведа жал чун?  Яраб фагьумдай кьилер, гъейратлу къагьриманар кьит хьанва жал?.. Яраб… Яраб… Ихьтин усалвилихъ гьич инанмиш жез кIанзавач заз! Сагълам къуватар чахъ асирра хьайиди я эхир!..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор