Къенин юкъуз республикадин промышленностдин карханаяр гьи гьалда ава? Гьихьтин мумкинвилер ава инвесторрихъ? Производство квелай башламишайтIа хъсан я? Гьихьтин жуьредин суьрсет акъудун лазим я Дагъустанда? И ва са жерге маса месэлайрикай “Дагъустандин правда” газетдин редакциядин майдандал кьиле фейи гуьруьшдин вахтунда РД-дин промышленностдин ва алишверишдин министр Низам Халилов рахана.
Кьилди къачуртIа, министрди промышленный карханайриз государстводин патай гузвай куьмекдикай гегьеншдаказ суьгьбетна. Ада къейд авурвал, карчийри гзаф вахтара “хъендик кваз” кIвалахуниз майил авуни абуруз государстводин патай куьмек къачуниз манийвалзава. Ихьтин карханаяр система алцурариз алахъзава. Амма нетижада алдатмишзавайди чпи чеб я.
Маса месэла адакай ибарат я хьи, государстводин куьмекдик умуд кутун патал производство — промышленный мулкунал, капитальный объектар чеб лагьайтIа, законлу къайдада регистрация авунваз хьун лазим я. МасакIа лагьайтIа, кредитринни финансрин идаради банк патал заминвилер истемишайла, и объект займ къачун патал гирав жедайвал я. Лазим тир шартIар авачиз хьайила, карханадивай государстводин патай куьмекдикни умуд кутаз жедач. Мисал яз, министрди “Мушарака” компаниядикай лагьана. Карханадин мулкунал капитальный эцигунрин объектар ала, амма бязи себебар аваз абур регистрация авунвачир. Яни, гьакъикъатда объектар карханадин мулкунал алайтIани, юридически абур анал алачир. Компаниядин векилри Промышленность виликди тухунин фондуниз арзаяр ракъурзава, амма заминвал таъминариз жезвач.
Пресс-конференциядал Дагъустандин виридалайни тIал алай месэлайрикай сад тир бейкарвиликайни рахана. Халилован делилралди, къенин юкъуз республикада бейкарвилин дережа 15 процентдиз, бязи шегьерра гьатта 28 процентдиз барабар я. Гьа са вахтунда неинки промышленностдин гьар жуьре хилера, гьакIни хуьруьн майишатда, алишверишдин хилени пешекар кадрийрин кьитвал ава.
Мисал яз, министр Буйнакскдин кIвачин къапарин фабрикадикай рахана — ина алава яз 150 къуллугъчидин игьтияж ава. Карханада алай вахтунда 150 касди кIвалахзава, амма, компаниядин заказрин кьадар гзаф хьун себеб яз, кIвалахдин алава къуват лазим я. Юкьван гьисабдалди фабрикадин къуллугъчийри вацра тахминан 45-50 агъзур манат къазанмишзава, зегьметдал гзаф рикI алай бязибуру лагьайтIа, — 80-100 агъзур манат.
Н.Халилова дамахдивди къейд авурвал, Дагъустанда кIвачин къапарин хел йигин еришралди виликди физва ва гила республикадин бязи карханайри (БОФ, ДОФ) акъудзавай метягь “Россияда гьазурнавайди я” яржуник кваз къецепатан уьлквейризни маса гузва. Ихьтин ихтияр абуруз еридин ва законлудаказ кIвалахуниз талукь вири истемишунар кьилиз акъудунин нетижада ганва.
“Россиядин мулкунал гьар йисуз 100 миллион жуьт кIвачин къапар маса къачузва. Абурукай 70 миллион жуьт икьван чIавалди, яни Украинада серенжемар башламишдалди, къецепатан уьлквейрай гъизвайди, 30 миллион жуьт чи уьлкведа гьазурзавайди тир. И 30 миллиондикай 3 миллион жуьт (10%) Дагъустандин фабрикайри акъудзава, яни кIвачин къапар акъудунин карда республикади уьлкведин мулкунал кIвенкIвечи чка кьазва”, — къейдна министрди.
ЦIийи производствояр ва кIвалахдин цIийи чкаяр арадал гъиз кIанзавай карчийриз виниз тир технологийралди кIвалахзавай тадаракар маса къачун, гьакIни производстводин вири паяр кардик кутун патал пулдин такьатар чарасуз герек я. Ихьтин куьмек Промышленность виликди тухунин фондуни гузва — йиса 1-3 процентдин кьил алаз 20-70 миллион манат. Н.Халилова гьисабзавайвал, эгер алай вахтунин инфляция фикирда кьуртIа, им акьалтIай хийирлу кар я. Амма Фондунин куьмекдикай менфят къачун патал замин яз ишлемишдай эменни лазим я.
“Регионда кардик квай карханайриз куьмек гунин мад са серенжем производство алай аямдив кьадайвал туькIуьрун патал гузвай субсидия я. Мисал яз, карчиди тадаракар маса къачузва, кIвалахдин алава чкаяр арадал гъизва, производстводин кьадар артухарзава. Ихьтин дуьшуьшда республикадин патай гузвай куьмекди карчийриз тадаракар маса къачун патал авунвай харжийрин 10 миллиондив агакьна (амма адан къиметдин 50 процентдилай гзаф тушиз) эвездай мумкинвал гузва. Яни, мисал яз, алай аямдин тадаракар, техника маса къачуниз 20 миллион манат харжнаватIа, 10 миллион манат эвездин пул яз вахчуз жезва”, — гъавурда туна министрди.
Ада гьисабзавайвал, федеральный дережада къачуз жезвай куьмекди республикадин промышленностдин хел виле акьадайвал виликди тухудай мумкинвал гузва. ИкI, алатай йисуз Промышленность виликди тухунин фондунин патай куьмек региондин 3 карханадив агакьна. “Дагъустандин шуьшедин къапар” карханади йиса 1 процентдин кьил алаз 1,2 миллиард манат федеральный такьатар къачуна. Ина шуьшедин къапар акъудунин цIийи кархана эцигиз башламишнава. Инал къейд ийин, эхиримжи 10 йисан вахтунда Россиядин мулкунал арадал гъанвай ихьтин тек са кархана я. 1,3 миллиард манат Фондуни “Керамогранит Дагъустан” карханадиз ва 2 миллиард манат Махачкъаладин шуьшедин чIунарин заводдиз чара ийидайвал хьана.
Журналистри Дагъустандиз РФ-да ОАЭ-дин посол ва “АвтоВАЗдин” вице-президент мугьман хьунин себебрикайни хабар кьуна. Министрди хабар гайивал, Арабрин Сад хьанвай Эмиратрин посол республикадин региондин Кьил Сергей Меликован теклифдалди атанвайди тир. Ада промышленностдин са жерге карханаяр ахтармишна, туриствилин объектрал мугьман хьана. Нетижада ОАЭ-дин векилди санал кIвалахун патал мумкинвилер авай хилер къейдна. Кьилди къачуртIа, ихтилат Дагъустандин агропромышленный комплексдиз инвестицияр серф авуникай, гьакIни чкадин недай суьрсет — емишар, дуьгуь,як маса къачуникай физва. Хъвадай яд — “Мевер” ва “Рычал-су” — маса къачунин месэладиз мугьманри кьетIен фикир гана, къейдна министрди. ГьакIни, малум хьайивал, арабрин уьлкведин посолди Дагъустандиз ОАЭ-дай туристар къведай рекьер туькIуьрун гележег авай месэла тирдакай лагьана.
“АвтоВАЗдин” вице-президент Павел Жукалина лагьайтIа, автомашинар акъудзавай зурба карханадинни республикадин заводрин арада алакъаяр тайинаруниз фикир гана.
Санлай къачурла, Низам Халилова республикада промышленностдин гьар жуьре хилер яваш-яваш кIвачел акьалтзавайди ва бязи карханайра хьанвай агалкьунар гьатта гьейранардайбур тирди къейдна. “Куьн инанмиш хьухь, чахъ дамахдай себебар ава”, — лагьана ада.
Жасмина Саидова
