И йикъара­ “Звез­да” каналдай ”Код доступа” лишандик кваз ажайиб манадин къалурун тешкилнавай.  Ихтилат Россиядин пачагьрин (Романоврин) къизилар ва багьа затIар Британиядин пачагьрин хизандив агакьуникай физвай.

ТIимилни ваъ, 300 тонн къизилар, II Николаян вичин, адан папан, дидедин ва гьакI маса ксаринни гуьрчег затIар (бриллиантар, къизилдин къашар) аниз гьикI акъатайди ятIа?

Къенин пуларалди гьисабайтIа, са шумуд виш миллиард манатдиз барабар жезва!..

Зи фикир желб авурди а кар я хьи, алатай асирдин сифте кьилера (1914-1918-йисар) хьайи крар гила ХХI асирдани тикрар жезва. Лап еке пулар, акцизар вахкузвач Россиядив. Британиядин ва маса уьлквейрин банкирри абурал къадагъа (санкцияр) эцигнава…

Британиядин банкирри чпин гъиле гьатай девлетар вахкун тийидай гзаф себебар жагъурзава. Передачадай малум хьайивал, неинки Россиядив, гьакI Венесуэладивни абурун девлетлуйри (олигархри) Англиядин банкара эцигнавай 15 тонн къизилар вахкузвач…

Генани а кар раижна хьи, чарабурун девлетар къакъудун, лутувилелди чуьнуьхун, са гьихьтин ятIа къулайвилер, куьмекар хиве кьаз, заминвиле къизил къачун — ибур и “вилик” фенвай (цивилизованный) савадлу государствойрин къу­рулуш амукьунин, яшамиш хьунин асул рехъ, къайда, кьилин къанун я кьван!

Британиядин пачагьри лап къадим вахтарилай дуьньядин вири пипIерай къизилар тарашзавай. Чун рахазвай передачада раиж авурвал, тарихдайни чаз чидайвал, Британиядин пачагьлугъдихъ Европадилай къеце виш йисара чпин пацук кутур, яни чпиз кIанивал  ишлемишиз хьайи колонияр  Америкада, Азияда, Африкада, масанрани авай. Америкадин  колонийрин бинедал гьа британвийри-тарашчийри ( колонизаторри) арадал гъайи США, Канада хьтин чапхунчи государствояр хьанва. Абуру чеб гьатта колонизаторар яз гьисабзамач. Амма къилих ерли дегиш хьанвайди аквазвач. Дуьньядин гьи пипIе чапхунчи дяве кьиле физ хьайитIани, ана башчияр, девлет тарашзавайбур американвияр, абурухъ галаз сад хьиз зил кьазвай канадвияр, англичанар, гила саки вири европавияр жезва.

Британвийри са шумуд виш  йисуз Индиядин, Китайдин, Пакистандин, Афгъанистандин, Ирандин, Филиппинрин, масабурун девлетар  тарашайди тарихда гьатнава. Чкадин агьалийрин дуланажагъ, культура, экономика, чIалар хуьникай садрани фикирни авунач. Ингилис чIал дуьньядин вири пипIериз чукIунин асул себеб гьам я…

Британиядиз алатнавай вири асирра Россия хьтин уьлкве чукIурунин, анин халкьар тергна, девлетрин иесивал авунин къаст авай. Анжах Россиядин кьегьал халкьари мумкинвал ганач.

Британвийри анжах чпиз хийир авай чIавуз масадаз куьмекар гун хиве кьазвай. Жуьреба-жуьре рекьер (дипломатиядин, къут-къавумвилин, лутувилин, чапхунчивилин) кардик кутазвай. Россиядихъ галаз хейлин алакъаяр пачагьри чпин рушар, вахар сада-садаз гъуьлериз гуналди тайинарайдини тарихда гьатнава.

Урусатдин эхиримжи пачагь Николаязни Британияда авай вичин бажанахди гьеле 1914-йисуз, Австро-Венгриядихъ, Германиядихъ галаз дяве тухуз, яракьар гун хиве кьунай.  Къимет виликамаз са шумуд виш тонн къизилар агакьарун истемишна. Вугана а девлетар. Яракьар­ лагьайтIа, анжах 5 процентдин агакьарна. Вучиз лагьайтIа, а дяведа Россия Германиядиз магълуб хьана. Ахпани  Февралдин, гуьгъуьнлай  Октябрдин ин­къилабар кьиле фена. Къизилар генани вахканачир.

Чун рахазвай передачадай  малум хьайивал, гьеле 1917-йисан эвел кьилерай Россияда къвердавай къизгъин жезвай инкъилабдин гьерекатрикай вич ва вичин хизанар хуьн патал II Николая (пачагьди) 300 тонн къизилар ва ирс яз вичив бубайрилай (Романоврилай) агакьнавай  къиметлу затIар (са шумуд виш ящик) гимида аваз Архангельскдай Британиядиз рекье туна. Гуьгъуьнлай вич­ни аниз катдайвал тир. Агакьначир ам  а кардив. Большевикри ам  дустагънай, ахпа гьикI хьанатIа тайин я. Советрин гьукуматди Британиядивай Россиядин къизилар вахкун истемиш­натIани, и кар авунач. Гуя Советар виликан пачагьрин ирссагьибар туш лагьана…

Аламатар тушни?.. Гьакьван савадлу, вилик фенвай, цивилизованный уьлкве (общество) яз гьисабзавай Британия асирра чапхунрални къакъудунрал, алдатмишунрал машгъул общество я кьван! Гьа и  хасият вич дуьньядин агъа яз гьисабзавай Америкадини, Канададини, Австралиядини мягькемдиз хуьзвайди   гьар йикъан мисалрай  аквазвачни? Каспий гьуьл гьинава, Америка гьинава? Вич лугьумир, ина американвийринни британвийрин итижар ава кьван. Граждан дяве чал илитIайла, кьилевайбур британвияр (Антанта) туширни? Бакудин нафт виш йисара тарашайбур британвияр тушни?

Германияни, Францияни ихьтин тарашунра кьулухъ галамай чка авач. Къилихар сад я виридан.

Алай аямда Украина Россиядивай къакъудайбур, гила са къатда ана цIийи фашистар яракьралдини, къацу пуларалдини руьгьламишзавайбур сифте  нубатда гьа британвиярни американвияр тушни? Яракьар къуьлуьхъ, недай суьрсетрихъ дегишзава, украинвияр вири кьейитIани…

Гьина дяве, бедбахтвилер хьайи­тIани, адакай девлет (кьуш) хкудзавайбур гьа и чапхунчияр тушни? Абуру ачух­даказ лугьузвачни, Украина гъалиб тежедайдини чизва, амма дяве гьикьван яргъалди фейитIа, гьакьван артухан девлетар чпин хийирдиз жедайди раижзава… Алай вахтунда техилни, къизилни къа­къудзава…

Дуьнья тамамвилелди ихьтин “савадлу” вагьшийрин гъиле гьатайтIа, эхир гьихьтинди жедатIа?

Маса карни рикIел къвезва. Россиядин пачагьар ва девлетлу гзаф россиявияр вири девирра Европадиз икрамзавайбур, гьана чпин девлетар хуьзвайбур хьайидини тарихдай чаз чида. Гьатта хизанра Европадин чIаларал рахун савадлувилин кукIуш яз гьисабдай. РикIел хкваш А.С.Пушкинан “Евгений Онегин”, Л.Н.Толстоян “Дяве ва ислягьвал” романар, маса эсерар.

Чи къенин йикъарин фад девлетлу хьайи олигархарни, ватанда четинвал акунни, аниз, “цивилизация” авай чкайриз катна… Им вуч аламат, вуч код ятIа? Гьихьтин савадлу вагьшивал!!!

Аллагьдиз шукур, алай аямдин чи Президентди, гьукуматдин гзаф векилри масакIа фикирзава. Россия ва россия­вияр хуьн патал вири мумкинвилер кардик кутунва…

Мердали Жалилов