Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьруьн къадим мискIинни минара терг хьунин хаталувал ава

Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьревай мискIин гьакъикъатдани архитектурадин надир имарат я. Ам ахтармишай сад лагьай алим Селим Омарович Хан-Мегьамедова адаз гьа ихьтин къимет ганай. МискIиндин къе­­непата (200 квадратдин метрдин майдан) чпин кьакьанвилел 4 метр алай кIарасдин зурба дестекар ава. Дагъустандин юкьван виш йисарин архитектурадин гьакьван къиметлу ивирар яз гьисабиз жедай къавун чукьванрин кIаник квай магьир нехишар авунвай кIарасдин затIарин (подбалки) яргъивили 3,20 метр тешкилзава.

МискIиндин къенепатан архитектурадин кьетIенвилерал гьейран хьайи Селим Хан-Ме­гьамедова Хуьруьга авай мискIин­дикай 1968-йисуз вичин ктабда кхьенай: “Адет яз, капI ийизвайбур полдал халичайрал ацукьзавайди фикирда кьуртIа, Хуьруьгрин мис­кIинда капI ийизвайбуру диндин имаратдин къенепатан кьакьанвал, гегьеншвал, иервал яраб гьикьван гьейранвилелди кьа­бул­­за­­ватIа!” (Хан-Мегьамедов С.О. “Лезги халкьдин архитектура”, Москва, 1968, 147-чин).

МискIиндин къенепата авай дестекрин вини кьиле ва чукьванрин кIаник квай кIа­расдин затIарин эвел, эхир кьилерани юкьва екедаказ атIанвай нехишар ава. Аламатдин иервал авай и архитектурадин ансамбль 22 метр алай минаради акьалтIарзава. Къейдна­ кIанда, минара ам эцигнавай къайдадин кье­тIенвилер фикирда кьуртIа, гьужумрикай хуьдай сенгердиз ухшар я. Ихьтин мукьвавал Селим Хан-Мегьамедовани кьатIана: “Хуьруьгрин минара надир имарат я. Квадратдин кIалуб авай ам са шумуд гьавадикай­ ибарат я ва  мертебайрин арада алакъа кIарас­дикай авунвай гурарин куьмекдалди хуьзва. Къенепад туькIуь­рунин къурулуш (планировка) душмандин гьужумрикай хуьдай махсус сенгердин къурулушдиз мукьва я”, — кхьенва алимди вичин ктабда.­

Лагьана кIанда, вилик девирра лезгийрин саки гьар са хуьре квадратдин ва я гьал­къа­дин кIалубдин, са шумуд гьавадикай ибарат минараяр авай. Мисал яз, Ахцегь райондин Фиярин хуьревай минара, архитектурадин кье­тIенвилерал гьалтайла, Хуьруьга авай хьтинди я, амма кьве сеферда кьакьан я. Ихьтин минара Ах­цегьа алай вахтунда къав къубадин кIалубда аваз туькIуьрнавай мис­кIин алай чкадални алай. Идакай Н.Вучетича “Кавказ” газетдин 1864-йисан 75-нумрада кхьенва. Тарихдин чешмеди хабар гузвайвал, и минара лап кьакьанди тир. Ахцегьрин XIX асирдиз талукь шикилрай вини кьил чкIанвай квадратдин кIа­лубдин кьакьан минара аквазва. Минарадиз хасаратвилер Головинан къеле гьал­къада твазвай чIавуз Шамиланни урусрин кьушунрин арада ягъунар кьиле фейи 1848-йисуз хьун мумкин я. А вахтунда Ахцегьрин хуьр къеле галай патахъай тупарай язавай. Минара дяведин макьсадра ишлемишайди фикирда кьуртIа, жавабдин гуьл­ле гун яз, урусрин кьушунри дагъвийрин сенгер тупунай ягъунни мумкин тир. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, лезгийрин гьужумрикай хуьдай къадим сенгерар чеб гьа са вахтунда гьам дяведин, гьамни диндин макьсадра ишлемишзавай минарайри эвез авун тарихдин итижлу чинрикай сад я. И жигьетдай Хуьруьгрин минарадихъ еке метлеб ава.

Минара хуьревай вири дараматрикай хкатна акъвазнава ва анай элкъвена авай мул­кар гуьзчивилик кутаз жезва. Ам гьижрадин 1112-йисуз (1700-1701-йисар), кьиле чкадин цлан устIар Шейх Саад аваз, хуьруьн же­мятди эцигна. Идакай минарадин кьиблепата авай къванцел кхьенвай кхьинри хабар гузва.

Хуьруьга мискIин сунтунай янавай вацIун къванерикай гьижрадин 1190-йисуз (1776-1777-йисар) эцигна. Са шумуд сеферда цIийи­­кIа туькIуьр хъувур мискIин­дин дарамат бинедин архитектурадин кIалубдикай магьрум хьанва. Бахтунай хьиз, мискIиндин къенепата авай, чпел надир нехишар атIан­вай дестекар сагъдиз­ ама ва чахъ Дагъустандин юкьван виш йисарин кIарасдин архитектурадин тек-туьк гьалтзавай чешнейрихъ галаз мукьу­вай таниш жедай мумкинвал ава.

Гьайиф хьи, тарихдин и хазина са легь­­зеда квахьунин хаталувал ава. Цларай сварар атуникди абур чкIидай гьалдиз атанва. Къавни, бубайри лугьудайвал, са чIарчIел ала. Къати марфар къва­йила, яд мискIиндин къенепата гьатзава. Чкадин агьалийри, къав ацахьунин хаталувал аватIани, къенепатай мискIиндин цлар хуьдай жуьреба-жуьре даяхар кутун тешкилзава. Амма им месэла гьялдай рехъ туш. Марфарик мискIиндин полдиз янавай тахтаярни яваш-яваш ктIизва. Ихьтин шартIара чун винидихъ рахай, чи йикъара тек-туьк гьалтзавай архитектурадин чешне чIехи хаталувилик акатнава. МискIин лагьайтIа, капI ийидайбур патал агалнава.

Хуьруьгрин мискIинни минара цIийикIа туь­кIуьр хъувун алай вахтунда Ахцегь райондин администрациядин ва Хуьруьг­рин хуьруьн жемятдин вилик акъвазнавай виридалайни важиблу месэла я. Да­гъустанда къадим архи­тектурадин милли къайдайрал чан хкунин ме­сэла, санлай къачурла, хцидаказ акъвазнава­. Мумкинвал амай кьван, энгел тавуна, Дагъла­рин уьлкведин мулкарал къван­цикай эцигнавай имаратар хъсандиз ахтармишун лап важиблу я: къванерин жуьреяр,  эцигнавай къайдаяр, архитектурадин кье­тIен­ви­лер, нехишрин надирвал ва масабур. Ихьтин проектди Да­гъус­тандин къадим архитектурадин чешнеяр хуьдай рекьер ачухда. Дагъустандихъ Кавказ­да ви­ридакай хкатна чир жедай, анжах са ви­чиз­ хас архитектурадин чин хьун лазим я.

1960-йисара хьайи залзаладин нетижада дараматда пайда хьайи сварар себеб яз, Хуьруьгрин мискIинни минара аварийный гьалда авайтIани, абур гьелелиг садрани цIийикIа туькIуьр хъувунвач. Вахтар алатуникди сварарни къвердавай гьяркьуь жезва. 2021-йисан январдин вацран эвел кьилера Кьиблепатан Да­гъустанда 4,5-5 баллдин залзала хьуникди цлара авай сварар мадни еке хьана.

Хуьруьгрин жемятдик къалабулух ква, агьалияр тарихдин метлеб авай имаратрин па­тахъай жавабдар къурулушрин фикир мис­кIиндални минарадал желб ийиз алахънава. Виридалайни кар алай месэлайрикай сад ихьтин объектар пешекарвилелди туькIуьр хъийи­дай устIарар (реставраторар) жагъурун я.

Вилик девирра халкьдин арадай акъат­завай магьир устIаррихъ эцигунра менфят къачузвай хсуси къайдаяр авай. Чи фикирдалди, абурун тежриба чируни чи йикъара медениятдин ирсинин объектар цIийикIа туькIуьр хъийизвай пешекарриз куьмекда. Тарихдин гьар са имарат, абурун бинедин архитектурадин кIалуб­дик цIийи са лишанни кутун тавуна, гьа авайвал туькIуьр хъувун важиблу я. Идалай гъейри, медениятдин ирсинин объектрик квай гьар са къванцел нумраяр эцигун герек я. Гележегда садлагьана чкIай­тIа, къванер квахь тийидайвал.

Чахъ авай делилралди, Хуьруьгрин къадим мискIин Росимуществодин хсусиятда ава. Амма тарихдин метлеб авай имарат цIийи­кIа туькIуьр хъувун патал и идаради са серенжемни кьабулзавач.

Алай йисан 25-апрелдиз Росимуществодин РД-да авай Управленидин векилар Ахцегьа авай Головинан къеле ахтармишиз атанвай. Хуьруьгрин мискIин­ни минара авай гьалдикай хабардар тиртIани, абур и хуьруьз фенач. Ахцегь райондин жемиятдин векил М.А. Алимован делилралди, Головинан къеле цIийи­кIа туькIуьр хъувурдалай кьулухъ Рос­имуществодин векилри Хуьруьгрин къадим имаратар гъиле кьадайвал я. Са шу­муд суал арадал къвезва. Сад лагьайди­, Ахцегь район­диз мугьман хьайи чIа-вуз вучиз ихтилат физвай Управленидин векилри Хуьруьгрин мис­кIин­ни минара авай гьал ахтармишнач? Кьвед лагьайди, вучиз райондин мулкарал алай кьве объ­ектдизни талукь проектар санал­ гъиле кьазвач? Чаз Ахцегьа авай къеле туь­кIуь­рунив­ мус эгечIзаватIа, кIвалахар мусалди давам же­д­атIа малум туш. Са кар якъин я: къеле­ че­­тин объ­ект я, ам цIийикIа туь­кIуьр хъувун па­­­­тал са шумуд йис герек жеда. Хуьруьгрин имаратар лагьай­тIа, гежел вегьена виже къвезвач.

Дагълара гьавадин шартIар мише­къат­бур я. Гьар сеферда марф къвайила, ихтилат физвай имаратриз зиян жезва. Эгер садлагьана гъвечIи залзала хьайи­­тIани, мискIинни минара, шак алачиз, чкIида. Хуьруьгвийризни виридалайни гзаф гьа и кардихъай кичIезва. Эгер Рос­имуществоди и объект вичин хи­вез къа­чунватIа, адан патахъай жавабдарвални гьа идарадин хиве ава. Герекди Управленидин векилри и кар кьатIун я.

Арадал атанвай гьалар фикирда кьуна, чна Росимуществодин РД-да авай Управленидивай Ахцегь райондин Хуьруьгрин жемятдин тIварунихъай мис-кIин­дин дараматни минара цIийикIа туь­кIуьр хъувун патал тади гьалда серенжемар кьабулун тIалабзава. И рекье сад лагьай кам — идарадин векилар, энгел тавуна, Хуьруьгиз фин, имаратар авай гьалдихъ галаз чкадал таниш хьун я.

Къейд ийин хьи, Кьиблепатан Да­гъустан­дин мулкарал алай тарихдин са­ки гьар са имарат чукIунин хаталувилик ква. Касни амачир куьгьне хуьрера тарихдин гзаф чешмеяр чилихъ галаз сад хьанва. Мисал яз, Кьуьчхуьррин хуь­ре­вай къадим мискIиндикай амай­ди марфарини харари гатазвай кьецIил кьуд цал я. Вахтунда адан къайгъуда хьа­найтIа, тарихдин имарат гъиляй акъатдачир.

Чна макъаладин эвел кьиле къейд авурвал, Кьиблепатан Дагъустанда дегь девирра надир архитектура авай. А чIа­варин устадрин алакьунар, гьунарар чаз чи йикъарал саламатдиз агакьнавай има­ратрай аквазва. Гьейран хьана амукь­зава. Анжах ихьтин девлет хуь­никай, адан къайгъуда хьуникай эсиллагь фикирзавач. Ахьтин кьетIен архитектура, ахтармиш тавуна, терг хьайитIа, чаз и кар гележегдин несилри багъишдани? Чи фикирдалди, республикада государстводин дережада аваз дагъвийрин мил­ли архитектура хуьнин жигьетдай махсус прог­рамма кьабулун герек я. Дагълух хуьрера хкажзавай кIвалер, эцигун­рин къадим къайдаяр (бубайрилай атанвай) вилив хвена, туькIуьрна кIанда. Дагъустандиз къвезвай туристриз эцигунрин хиле исятда деб хьанвай арабринни туьркерин къайдаяр итижлу туш, абур дагъвийрин гьа­къикъи архитектурадихъ къекъвезва. Са гафуналди, дикъет гана кIанзавай меэлаяр и рекье пара ава.

ЧIехи бубайрилай агакьнавай руьгьдин ивирар чна аманатар яз хуьн важиблу я. ГьикI ла­гьайтIа, абурай чаз тарих, вилик девиррин яша­йиш, адетар, хейлин маса крар гуьзгуьдай хьиз аквазва. Хуьруьга авай хьтин имаратри чаз чIехи бубайрин гьунарлувал, кьегьалвал, абурун къилихрин ерияр, къана-жагъ­дин кьетIенвилерни къалурзава. Абур адетдин­ имаратар туш, чи халкьдин милли диб, дувул хуьзвай руьгьдин дестекар я. Гьавиляй, вири къуватар желбна, абур хуьн ва саламатдиз пакадин йикъал агакьарун хайи чилихъ рикI кузвай гьар са ватанпересдин буржи я.

Шерибан Пашаева, тарихдин илимрин кандидат, этнолог

Редакциядин патай

Гьуьрметлу тарихчи Шерибан Пашаевади вичин макъалада къенин йикъан­ кар алай, тIал алай месэлайрикай сад къарагъарнава. Чи хуьрера амай тарихдин имаратар чIехи бубайрин девирар акунвай шагьидар я. Абур терг хьуни, са шакни алачиз, халкьдин милли къанажагъдизни таъсирда. Гьавиляй и кардиз эсиллагь рехъ гана виже къведач.

Дагъустандин медениятдин ирс хуьнин рекьяй кардик квай Агентстводин пресс-къуллугъди “Лезги газетдиз” хабар гайивал, Хуьруьгрин мискIинни минара федеральный дережадин метлеб авай имаратрик акатзава. Агентстводин векилри Ш.Пашаевадин макъалада гъанвай делиларни тестикьарна. Гьа­­къи­къатдани, объект аварийный гьалда ава. Минарадин, мискIиндин къавай, цларай сварар атанва. Марфар къуникди имаратар авай гьал генани къайдадикай хкатзава.

Агентстводин пресс-къуллугъди алава хъувурвал, Ахцегь райондин Фиярин хуьревай медениятдин ирсинин федеральный дережадин объект яз гьисабзавай XVIII асирдин минарадизни къати марфар къунин нетижада хасаратвилер хьанва.

Къейд ийин хьи, РД-дин медениятдин ирс хуьнин рекьяй кардик квай Агент­стводи Росимуществодин РД-да авай Управленидиз Фиярин ва Хуьруьгрин тарихдин имаратар авай гьалдикай хабар гузвай чарар рекье тунва. Чарара Управленидиз Ахцегь райондин Хуьруьгрин ва Фиярин хуьрера авай федеральный дережадин метлебдин объектрин гьакъиндай аварийный гьалариз акси мярекатар кьиле тухуниз ва абур цIийикIа туькIуьр хъийидай серенжемар кьабулуниз эвер ганва.