Къе Украинада Россиядин Федерация­дин оборонадин министерстводин кьушунри кьиле тухузвай женгинин махсус серенжемдикай дуьньядин вири майданра хабар ава. США кьиле аваз РагъакIи­дай патан саки вири уьлквейри, къуватар, мурадар сад авуна, Украина вилик кутуна, чи уьлкведиз халисан дяве малумарнава. И йикъара Мадрид шегьерда акьалтIай НАТО-дин 36-саммитдал НАТО-ди Россиядин Федерация вичиз хатавал яз малумарна. Гьа идалди мад сеферда тестикьарна: Рагъ­акIидай пад ва НАТО-ни гьамиша Россиядиз акси, ам кIудиз кIанзавай къуватар тир. Абур мад дуьньядин нубатдин дяведик цIай кутаз алахънава. Тарихдин вакъиайрикай тарсар хкуд тийиз.

Тарихдиз вил вегьин хъсан кар я. Ам тахьайдай кьуни, Дуьньядин кьвед ла­гьай дяведин нетижаяр рикIелай алудуни, кар алай уьлквейри къулар чIугур къарарар къуватдай вегьини, гьахъсузвилин, сай­мазвилин гьерекатриз рехъ гуни садни дуьзгуьн нетижайрал гъидач. Гьайиф хьи, Европадин уьлквейрин кьилериз атанвай цIийи регьберри чпи ийизвай нагьакьан крар веревирд ийизвач, пака абур куьн иесияр жедатIа, гьадакай фикирзавач.

1941-йисан 22-июндиз дуьньядин агъавал ийиз кIан хьайи Гитлеран чапхунчийри Советрин Союздал вегьенай. Вири патарихъай гьазур хьанвай абуру сифтегьан гъалибвилерни къазанмишна, чи шегьерар, хуьрерни гъилик авуна. Амма — вахтуналди. Яру Армиядин кьушунри Москвадин кIаник, Сталинград хуьдайла, фашистрив чпиз къвезвайди агакьарна. Магълуб тежезвай гьуьндуьр кьушунар тамам армийралди есирда гьатна. Ажугъди кузвай, руьгьни кваз барбатIзавай Гитлера 1943-йисан гатуз Яру Армиядиз рикIелай тефидай ягъунар,  Курск кьуникай ва ахпа мадни виликди финикай фикирзавай. И кар патал цIийи къуватар, женгинин техника, яракьар, алава армияр кIватIнавай.

1943-йисан 12-июлдиз  Курский област­дин Белгородский райондин ракьун рекьин Прохоровка станциядин патарив тарихда садрани тахьай хьтин танкарин женг кьиле фенай.  Идал къведалди Германиядин командованидин тапшуругъдалди душмандин кьушунри, гзаф телефвилериз рехъ га­натIани, Воронеждин фронтдин Обоян шегьердин терефда авай Яру Армиядин частар кIеве тунвай. ЯтIани, чи аскеррин викIегь гьерекатар себеб яз, немсериз виликди фи­дай мумкинвал амукьнач. Немсерин “Кьиблепад” армийрин командованиди Прохоровка галай патахъ гьужумун ва, советрин сенгерар барбатIна, Курск кьун пландиз къачуна. Немсерин генералри фикирнавай хьи, чпин акьалтI тийидай гьужумри гьелекнавай, зайифарнавай ва кьадар тIимил хьанвай Яру Армиядин частаривай чпин хура акъвазиз жедач. Идалай гъейри, абуруз техникадин жигьет­дайни чпихъ артуханвал авайди чизвай.

Немсери Курскдин къваларив 800 танк (абурукай 100 танк “Тигр” маркадинбур), 1000 самолет ва гьакI маса техникани гьазурнавай. Советрин командованидиз душмандин планрикай хабар авай ва адаз рикIелай тефидай ягъун кьун Воронеждин фронтдин гвардиядин танкарин 5-армиядин (командующий — генерал-лейтенант П. Ротмистров) ва гвардиядин 5-армиядин (командующий — генерал-лейтенант А. Жадов) хиве тунвай. Йифиз 30-50 километрдиз фейи армия 12-июлдин экуьнин сятдин ругудаз Прохоровка станциядин рагъ-акIидай пата акъвазна ва гьужумдиз гьазур хьана. Амма и чIавуз умуми гьалар гуьзет тавур саягъда дегиш хьанвай.

Экв ачух жедалди немсерин танкарин 3-корпусди 69-армияди кьунвай сенгеррал гьужумна ва немсерин танкар гвардиядин танкарин 5-армиядин далу патаз акъатунин хаталувал арадал атана. Гьа са вахтунда фашистри маса терефрани гъвечIи хьтин гъалибвилер къазанмишзавай. Абуру гвардиядин 6-армиядин, 7-армиядин соединенияр, танкарин 1-армия, 5-армияни кIеве туна ва контрудар ийидай мумкинвал амукьнач. 5-армиядин командующийди кIеве гьатнавай 69-армиядин частариз куьмек гун патал алава дестеяр ра­къурна. Экуьнин сятдин 9-дан зураз, артиллерияди 25 декьикьада душмандин сенгеррал хар къурайла, танкарин 5-армия гьужумдиз фена. Танкистриз куьмек яз цавуз гьавадин 2 ва 17 лагьай армийрин летчикар хкаж хьана ва абуру душмандин танкарал бомбаяр вегьена. Са юкъуз чи самолетар 1,3 агъзур сеферда пар гваз цавуз экъечI­на. Гьелбетда, фашистри Яру Армиядин гьужум чпихъ авай вири яракьралди гуьлле гуналди къаршиламишна. Гьа са вахтунда СС-дин танкарин 2-корпусдин дивизийри акси гьужум авуна.

Прохоровка станциядин кьиблединни рагъакIидай ва кьибледин районра сад хьиз къати женгер кьиле фена. Кьве терефдини майдандиз 1,2 агъзур танк акъуд­навай. Цава кьве патан самолетрин арадани къизгъин женг кьиле физвай. Гагь са, гагь маса тереф вахтуналди гъалиб жезвай. Йикъан сятдин 2-далди гвардиядин 5-армияди яваш-яваш душман кьиблединни рагъакIи­дай патахъ атIумарза­вай. Амма нисинилай алатайла, виликди хъфиз алакьначир. Немсерин командованиди мад майдандиз алава 100 танк ва хейлин мотопехота акъуд­на. Чи са бязи частар душмандин гьужумриз жавабар гуз ва алай чкадилай вилик физ тежез амукьна. Душманди гвардиядин 1-армиядин гвардиядин лишанчивилин 33-корпусдин сенгеррай пад акъудна ва нянихъ 7 километрдиз атана,  танкарин 5-армиядин эрчIи терефда чка кьуна. Танкарин “Мертвая голова” дивизияди ва “Кампф” бронегруппади 5-армиядин эрчIи патал гьужумна. Ихьтин хаталувал арадай акъудун патал армиядин командующийди душмандин къаршидиз танкарин 24 лагьай ва механизированный 10- бригадаяр ракъурна. Абурун куьмекдалди чи аскерри душмандиз мад виликди фидай мумкинвал ганач.

Прохоровкадин женгинин иштиракчи хьайи са аскерди гуьгъуьнлай икI рикIел хканай ва вилериз акур шикилар жегьеннемдив гекъигнай.

“… Патар акъатнавай, цепер алатнавай, башняяр аламачир танкар мух цанвай никIера, гум акъатиз, кузвай. Тупарин­ гуьллеяр хъиткьинзавай ва агъзурралди цIелхемар кьуд патахъ чкIизвай. Тупунин гуьллеяр галукьай башняяр, чахъ­рахъ-пахърахъдин ванер галаз, чилел аватзавай. Женгер чилелни, цавани кьиле физвай. Цавай цIай галаз самолетар аватзавай ва хъиткьинзавай. Гуьллеяр галукьай ва вилик физ техжезвай танкарай аскерар чилел эвичIзавай ва абуру автоматралди, гранатар гадаруналди, чу­кIулрал­ди какахьай дяве давамарзавай. Им фикирдизни гъиз тежедай цIун, металлдин ва инсанрин жендекрин хешил (месиво) тир. Элкъвена вири кузвай. Инай чан аламаз ахкъатун бажагьат кар тир…”.

Вад лагьай армиядин танкистри женгер кьиле физвай вири участокра гьейранвалдай хьтин уьтквемвал, руьгьдин мягькемвал, душмандал гъалиб хьунин къаст, игитвал къалурзавай, Ватан патал чанарни къурбанд ийизвай, гьар са камуна душман барбатIзавай. 5-армиядин танкарин 18-корпусдал Псел вацIун къерехда акъвазнавай немсерин “Тигр” танкарин дестейри хар къурна. Абурун 88 миллиметрдин тупари чи Т-34-танкарин бронядай пад акъудзавай. Амма чи танкарилай анжах абурун къвалариз, я кьулухъай тади гуз жезвай. Ихьтин пара муракаб вахтунда танкарин батальондин командир капитан Петр Скрипкина танкаррин командирриз рациядай буйругъ гана: “За вуч авуртIа, гьам ая”. Петр танкунаваз душмандин танкарин юкьваз гьахьна ва гъиле гъил аваз, тупунай яна, “Тигрдин” къвалай пад акъудна. Ахпа маса па­тахъ элкъвена мад са “Тигрдик” цIай кутуна.  И гьал акурла, немсерин са шумуд танкуни Скрипкинан танкуниз цIай гана. Командирдал хер хьана. Механик-водитель Александр Николаева ва радист Анатолий Зырянова ам танкунай акъудна, фура саламатна, ахпа танкуниз гьахь хъувуна, кузвай танк “Тигрдин” винел гьална. “Тигр” акъвазна ва кьулухъ элкъ-вена. Амма геж хьана, советрин танк йигинвал кваз фашистдин танкуна акьуна ва амни куз гатIунна. Танкистри гъвечIи гъа­либвал патални чан гана. И карди екез таъсир авур фашистри чпин танкар элкъуьрна ва кьулухъ чIугуна.

Ихьтин кьегьалвилер гьар са майданда­ къалурзавай. Сторожевое хуьр патал кьиле фейи женгина танкарин ротадин командир, старший лейтенант Алексей Пальчикован гьерекатар гьар са танкист патал чеш­недиз элкъвена. Душмандин танкунай ахъаяй гуьлледи Пальчикован танкунин цепь кукIварна.  Экипаждин членар гьасят­да танкунай экъечIна ва цепь туькIуьр хъувунив гатIунна. И арада вала­рик чуьнуьх хьанвай немсерин автоматчикри абуруз гуьлле гана. Танкистри чеб саламат авуна ва немсерин са шумуд­ гьу­жумдиз жаваб гана. И барабарсуз жен­гина Пальчиков телеф хьана, амайбу­рални залан хирер хьана. Механик-водитель Сафроновални хер хьанвай, амма ада юл­дашрин яракьарни вахчуна, танкунин кIа­ник кIеви хьана,  куьмек агакьдалди, фашистриз гуьлле гун давамарна ва танк хвена.

Йикъан сятдин кьудалай алатайла, советрин кьушунри немсер хурук кутуна ва абур кьулухъ чIугуниз мажбурна. Нянрихъ чи кьушунар 10-12 километрдин рагъ­акIи­дай патахъ фена. Прохоровка станция да­лу пата амукьна. ЯтIани, душман акси гьужум хъийиз, гъиляй акъатнавай майданар вахчуз гьазур хьанвай. Командованидив агакьарнавай хабарралди, есиррин хи­ве кьунралди, немсерин танкарин 19-ди­ви­зияда 70 танк, “Рейх” дивизияда 100 танк амай. Идалай гъейри танкарин маса дивизиярни мадни танкаралди таъминар хъувунвай. Немсериз, кьибледихъай гьужумна, Шахово, Авдеевка, Александровка районриз гьа­хьиз, советрин кьушунри кьунвай сенгеррай пад акъудиз кIанзавай. Амма Яру Ар­мия­дин дивизийрин командующийри, кьушунри, танкистри, летчикри душмандин вири планар чIурна. Танкарин 5-армиядин соединенийри, частари душман кукI­варуник еке пай кутуна.

Танкарин женг Советрин кьушунрин гъалибвилелди акьалтIна. Ида санлай Курск шегьер патал кьиле фейи женгина гъалибвал къачудай ва 17-июлдиз са шумуд терефдихъай еке гьу­жумдиз фидай мумкинвал гана. Ам Киевдив агакьдалди вири мулкар ва Киев шегьерни фашистрикай азад авуналди акьалтIна.

Нариман Ибрагьимов