Къурушвияр дагъдай арандиз куьч хьайидалай инихъ 70 йис алатнава

Къурушвияр ва Ахцегь, Рутул рай­онрин са жерге хуьрерин агьалияр патал куьчери малдарвал тек са гьайванар яйлахрай къишлахриз куьчарун  тушир, и гьерекат малдаррин (къейд ийин хьи, абуру, санай масаниз куьч жедайла, чпихъ галаз хизанарни тухузвай) уьмуьрдин, яшайишдин са къайдадиз, жуьредиз элкъвенвай. Гьавиляй са жерге су­ал­риз, гьа жергедай яз “къурушвияр Хасавюрт райондиз гьикI акъатайди тир?” лугьудай суалдизни,  жаваб гун патал виликдай гьай­ванар хуьз Азербайжандиз физвай агьалияр гьихьтин гьаларал расалмиш хьанайтIа, гьа месэладиз килигна кIанда.

Закавказьеда авай гьайванар хуьдай уьруьшар вахчурла, виликдай анриз чпин хизанарни галаз физвай малдарар гъавурда акьуна хьи, са куьруь вахтунилай чеб Азербайжандин къишлахриз ваъ, маса патахъ (кефердихъ) финиз мажбур жеда.

ДАССР-дин Госхатасузвилин министр Александр Гугучияди 1950-йисан 6-октябрдиз Обкомдиз гьазурнавай справкада кхьенва: “Рутул, Докъузпара ва Ахцегь районрин колхозрин гьайванри кьуьд акъудун патал  гьазурвилер саки акунвач. И районрин майишатра авай виликрай Азербайжандиз куьчарзавай гьайванар цIи сифте яз Бабаюрт, Хасавюрт, Мегьарамдхуьруьн, Дербент районриз ва Астрахандин областдиз акъудзава. Гьайванар республикадин маса районриз ва Астрахандин областдиз куьчарун а районрин колхозри хушдиз кьабулнач ва гьакъикъатда и кардив лап геж эгечI­на. Районрин кьилевайбурни гьа ихьтин гуьгьуьлрин таъсирдик акатна… Идалайни­ гъейри, Дагъустандин кеферпата ва Астрахандин областда чубанрин хизанрин членриз кIвалахна къазанмишдай шартIар авачирвиляй чубанрин десте хкягъун четин акъваззава, гьикI лагьайтIа, абуру хизанар галачиз куьч хьуникай отказзава (виликрай Азербайжандиз чубанар хизанарни галаз физвайди тир)…”.

1950-йисан 12-сентябрдиз ВКП(б)-дин Дагобкомдин бюродал “Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районрин колхозра гьайванар хъуь­тIяй акъудуниз разивал ийиз тежер гьалда гьазур жезвайвилин гьакъиндай” месэла гьялнай ва колхозчийриз хъуьтIуьн къишлахрал хизанарни галаз фин къадагъа авун, районрай куьч хьунин игьтияж авайбурун кьадар тайинарун ва лазимбур Кьасумхуьруьн, Мегьарамдхуьруьн районра, Дербент, Избербаш шегьерра кIвалахдалди таъминарунин серенжемар кьабулун кьетIнай.

Обкомдин и къарарди къурушвийрин хиза­нар хъуьтIуьн къишлахрал фин акъвазарнани?­ 1950-йисуз Къурушрин колхозра, патал­ фена­, кIвалахдай зегьметчияр гзаф авайни мегер?

Ваъ, авачир. Къурушрин чIехи девлетдиз­ килигайла, чубанарни акъакьзавачир. Колхозра жаванар учетдиз къачунвай. Себебни вишералди къурушви итимриз Ватандин ЧIехи дяведай элкъвена хтун кьисмет хьанач. Мадни, Азербайжанда авай къишлахар вахчуда лагьай хабар хьайила, Къурушрин колхозчийрин еке са десте (82 хизан) хизанарни галаз  Куьрдемирда ва адан патав гвай районра амукьна. Абурукай гзафбур чкадин колхозриз гьахьзавай. И хабардикди къурушви зегьметчийрин мад са десте 1950-йисан зулухъай кьил хуьз Къуба патазни фена.

Обкомдин и къарарди виш йисаралди Азербайжан пата чкIизвай Къурушрин жемят гила Дагъустандани чукIунин рекьел гъизвай.

Колхозчияр къишлахрал хизанарни галаз куьч хьун къадагъа авуни са нетижадални гъанач, виликдай Азербайжандиз физвай агьалийрин са пай гила Дагъустандин кеферпатахъ элкъвена.

ДАССР-дин хуьруьн майишатдин мини­стр Ж.Мегьамедова 1950-йисан ноябрдин сифте кьилера Совминдин председатель А.Айдинбеговаз кхьенвай кагъазда къейднава:

“…Докъузпара райондин К.Марксан тIва­рунихъ галай колхоздин 40 колхозница, гъве­чIи аяларни гваз, Махачкъаладин патарив улакь ва недай суьрсет авачиз тунва…”.

Гьа и кагъазда мадни къейднава хьи, 1-ноябрдин вилик анжах са йифиз фад къаяр акъатунин ва къати марфар къунин нетижада Махачкъаладин патарив Докъузпара райондин Къурушрин хуьруьн К.Марксан колхоздин ири карч алай ругуд гьайван гиликьна.

Къишлахрал фидай рекье къурушвийрин са тIимил хизанар Кьиблепатан Дагъустанда амукьна, асул пай лагьайтIа, Бабаюртдин къишлахрал агакьайди гьа Ж.Мегьамедован 1950-йисан 17-ноябрдин маса кагъазда тестикьарнава.

1950-йисуз Бабаюртдин чилерал атай къурушвияр, къишлахрин кьадар ва абур са рай­онда хьун фикирда кьуртIа, муькуь кьве район­дин колхозрив гекъигайла, пис шартIара хьанач. 1951-йисан сифте кьилерилай абур а чилер чпин кIвачихъ галкIурун ва чеб гьаниз­ куьчарун патал чалишмиш хьана. Амма Бабаюрт­дин хъуьтIуьн уьруьшар пуд райондин арада пайна, Къурушрин колхозриз лагьай­тIа, лапагарни гваз Астрахандин чилерал фин теклифна. Нетижада и кардихъ галаз алакъа­лу яз, кьетIидаказ аксивал авун башламиш хьана.

Документри шагьидвалзавайвал, Къу­руш­рин колхозрин векилри, Астрахандин об­ластда авай чилерал са шумудра фена, ана гьакъикъи гьалар гьихьтинбур ятIа чир хьайи­ла, а уьруьшар кьабулначир. И карни неинки ихтилат физвай мулкар яргъа хьунихъ ва ана яд тахьунихъ, гьакIни виш йисаралди куьч хьунин адет чIурунихъ, лапагрихъ галаз санал къишлахрал куьч жедай хизанрин гьал хъуьтIуьз гьикI жедатIа тайин тахьунихъ галаз алакъалу тир.

Ихтиярар гузвай къарар

Бабаюрт абурун истемишунрихъ галаз са гьалда кьазвайтIа, Астрахандин областдин баябанлух чуьллери дагъвийрин игьтияжриз сакIани жаваб гузвачир. Азербайжандиз куьч жезвай агьалияр лагьайтIа, и чIавуз Куьрдемирдай Бабаюртдиз кьван, гьарма сад саниз акъатнавай, алукьзавай кьуьд гьина акъуд­да­тIани чизвачир. Са тайинвал герекзавай. Ихьтин гьаларай экъечIдай рехъ куьч хьун тир. И кар ийидай ихтияр СССР-дин Совминдин 1951-йисан 10-январдин къарарди ганвай. 1952-1956-йисара республикадин къенепата гуьгьуьллувилин бинейраллаз чилер тIи­мил авай дагълух районрин колхозрин цIуд агъзур майишат (хизанар) дуьзенлухриз куьчарун теклифзавай.

Виликан хьтин куьчери уьмуьр гележегда давам тежедайдахъ инанмиш хьайила, сифтени-сифте къурушвияр куьчаруникай рахаз эгечIна, а теклифдиз сифтени-сифте гьабуру гьай лагьана.

1951-йисан 27-февралдиз Дагобкомдин 6-пленумдал партиядин Докъузпара райкомдин секретарь Э.Мамедова, райондин экономикадин усал гьалдикай лугьуналди, къейднай: “Чна колхоздин кIвалах хъсандиз чидай­ майишатрин кьилевайбурухъ, райондин активдихъ галаз гзаф суьгьбетарна. Ахьтин фи­кирдал атанва хьи, колхозар кьулухъ галаму­кьунин асул себеб гьайванар хуьдай бес кьадар чIурар тахьун я…

Докъузпара райондин колхозар экономикадин жигьетдай лап зайиф хьанва ва исятда чав гвай уьруьшар райондихъ галкIурун патал фагьумлу серенжемар кьабулна кIан­да. Чалай аслу крар чна ийида.

Са шумуд гаф Къурушрин колхозрикай. Ам виридалайни еке хуьр я — 600 кIвал, 2800 агьали. Ана чIехи пуд колхоз ава, абурухъ районда авай гьайванрин кьадардин 50%, цадай чилер — 141 га, векьер ядай майданар — 461 га, гьайванар хуьдай чIурар — 4321 га ава. Къурушар гьуьлуьн дережадилай кьуд агъ­зур метрдин кьакьанда авай дагълух хуьр я. Гатузни абурун колхозрин гьайванар Аз.ССР-дин мулкарал — Шагьдагъда хуьзва.  Азербайжанвийри а дагъда авай чIурар вахчунин месэла къарагъарнава, гьавиляй къурушвийрихъ гележегда ана лапагар хуьдай са жуьрединни умудар амукьзавач, гьикI хьи, ана я гатун, я хъуьтIуьн уьруьшар авач. Я Къу­­­­руш­рин колхозривай гьукуматдивай къачунвай госкредитрин бурж вахкуз жезвач. Эгер колхозар дуьзенлухдиз куьчарзаватIа, Къурушар хьтин дагълух хуьр фикирда кьуна, гьадалай башламишна кIанда.

Захъ ихьтин теклифар ава. Алай вахтунда Къурушрин колхозрив Бабаюрт районда, “ДАССР-дин 15 йис” совхозда, 20 агъзур гектардилай  гзаф уьруьшар гва. Чи республика­диз а совхоздин чилерикай 18 агъзур гектар чара авунва. Гьа и 18 агъзур га ана авай Къурушрин колхозрихъ галкIурна кIанда. Чебни, гьамиша яшамиш жез, гьаниз  куьчарин, къуй гьана чуьлдин майишатдин кIвалахрални машгъул хьурай, малдарвилелни”.

Ихьтин теклиф гьа чIавуз къурушви малдаррин майилрихъ галаз кьазвай (девлет хуьдай къишлахар, жуван хизан-хуьрни гьа гьанал вилик жен), гьавиляй абуру а чилер чпихъ галкIурун ва Бабаюртдин зонадиз куьчарун са шумудра тIалабнай. Амма гьукуматди тестикьарнавай пландин бинедаллаз кьиле тухузвай куьчарунин кIвалахдихъ тайи­нарнавай къайдаяр авай. Абурал асаслу яз, сифтени-сифте яшайишдин шартIар жедайвал целди таъмин тир чилер авай, хуьрер кутадай чкаяр чара авуна кIанзавай.

Бабаюрт ваъ, Хасавюрт

СССР-дин Министррин Советдин 10-январдин къарардалди ДАССР-дин  Совминдиз республикадин дагълух районрин колхозрив вахтуналди ишлемишиз гвай госфондунин къишлахрин чилерин ва госземфондунин цIийиз кардик кутазвай уьруьшрин (абур цик кутурдалай кьулухъ) гьисабдай куьчардай чилерин фондар тешкилдай ихтияр гузвай. Амма и чилер чара авунин месэлади, куьчарунин комитетдинни ва чилин фон­дар чара авуниз мажбур тир хуьруьн ма­йишатдин министерстводин арада еке гьуьжетриз рехъ гана. Хуьруьн майишатдин министерстводи Дагобкомдизни Совминдиз къишлахрин чилер бес тежезвайвиляй, чилерин цIийи фондар чара тавуна, дагълух чкайрин колхозар дуьзенлухра авай гзаф чилер гвай колхозриз куьчарун теклифзава. Куьчарунин месэлада 1952-1956-йисара  гьа и теклифдин тереф хуьзва.

ИкI, 1951-йисуз хуьруьн майишатдин мини­стерстводи куьчарунин фондуник кутунвайди тек са участок хьана — виликан бал­кIан­рин 37-нумрадин заводдин чилер. Куьчарунин фон­­дунин чилерин чIехи участок Хасавюрт районда чара авунвайвиликай хабар хьайила, къурушвийрин майилар гьанихъ элкъвена.

Докъузпара райисполкомдин председатель Т.Асварова 4-июндиз ДАССР-дин хуьруьн майишатдин министерстводиз, Обкомдиз ва Совминдиз ракъурай чарче кхьизва: “…Къишлахрин гьалар акурла, колхозрин председателри Астрахандин областда чIурар кьабулуникай отказзава ва Къурушрин колхозар цIи чпин гьайванарни гваз Хасавюрт райондиз куьчарун ва чпиз ана вахтуналди къазмаяр эцигдай ихтияр гун тIалабзава…”.

1951-йисан 29-июндиз партиядин До­къузпара райкомдин 2-пленумдал рахадайла, Обкомдин хуьруьн майишатдин отделдин  заведующий А.Абиловани куьч хьуникай лагьана: “Къурушрин хуьруьн колхозрин кьилевайбуруз, Астрахандин областда чилер кьабул тавуна, Хасавюрт районда акъвазиз ва са гьазурвални авачиз, колхозчияр гьаниз   куьчариз кIанзава…”.

Амма куьч хьунин месэлани яргъал аватзава. Чара авунвай куьчарунин гьа са фондни низ жедатIа тайин туш. Ведомствойрин жуьреба-жуьре чарара лагьайтIа, Кьиблепатан Дагъустандин дагълух чкайрай куьчардайбур патал тешкилзавай чкадикай (населенный пункт) лугьузва. ДАССР-дин Сов­миндин ва Обкомдин къарарралди 1951-йисан 17-майдиз Хасавюрт райондиз 800 майи­шат (хизан) куьчарунин план тестикьар­на: Ах­цегь райондай — 200, Рутул райондай — 300 ва Докъузпара райондайни — 300. Гьа ихьтин тайинсузвилихъ галаз алакъалу яз къурушвийри Астрахандин областда къишлахар патал чилер кьабулунни яргъал вегьезва.

1951-йисан 11-июлдиз Обкомдин бюродал Къурушрин колхозар куьчаруник тади кутун лазим тирдакай лагьайдалай кьулухъ 13-июлдиз Докъузпара райисполком К.Марк­сан колхоздин — 127, Энгельсан — 92 ва Тельманан 65 майишатдин колхозчияр (им эвелдай арзаяр вугайбурун кьадар я)  Хасавюрт райондиз куьчарунин гьакъиндай тIалабунал рази жезва ва ДАССР-дин Совминдивайни и къарардал рази хьун тIалабзава. Къейдна кIанда хьи, арзаярни сиягьар фадлай райисполкомда авайди тир. Са патахъай райондин­ кьиле авайбур, райкомдин секретарь Э.Мамедова теклифайвал, къурушвийрин гьал, куьч хьана, хъсанарун патал чалишмиш жезвай. Муькуь патахъай, гьа и йисуз куьч жез гьазур хьанвай Гъепцегьар, Хважаяр, гьакIни гъвечIи райондин саки са пай тешкилзавай Къурушар дуьзенлухдиз эвичIайла, райондикай вуч амукьда лугьудай суаларни арадал къвезвай. И кардикай, 1951-йисан 12-май­диз 13-райпартконференциядал рахадайла, Къурушрин Энгельсан колхоздин председатель М.Балиева лагьанай: “Къурушвияр­ Хасавюрт райондиз куьчарунин гьакъиндай колхозчийрин умуми собранийрин къарар ва сиягьар кьве варз идалай вилик за вугайди я, амма гилалдини чав жаваб агакьнавач. ВКП(б)-дин райкомди ва райондин организацийри колхозринни колхозчийрин шикаятриз, арзайриз вахтунда жавабар гузвач”.

Месэладал нукьтIа эцигна

1951-йисан 18-июлдиз ДАССР-дин Сов­миндин председатель А.Айдинбегова “Виликан 37-нумрадин балкIанрин заводдин мул­кара Докъузпара райондин Къурушрин хуьруьн куьчарзавай К.Марксан, Ф.Энгельсан ва Тельманан тIварарихъ галай колхозриз хуьр кутадай участок хкягъунин гьакъиндай акт” тестикьарзавай  р-279-нумрадин тапшуругъдал къул чIугуна. Ана къалурнавай: “ДАССР-дин хуьруьн майишатдин министерстводин ва Хасавюрт РИК-дин хиве, куьчарзавай колхозрин иштираквални аваз, вад йикъан къене цIийи хуьр кутазвай 225 гектардин чилин участок, сергьят тирвал дестекар акIурна, чара авунин везифа тван”. Нетижада месэладал нукьтIа эцигна.

Гьа икI, балкIанрин виликан заводдин мул­карал цIийи хуьр  кутадайдакай сифте яз ачухдиз раижнай. Къурушвийри анжах чна винидихъ лагьай къарар акъатайдалай кьулухъ Астрахандин областда авай къишлахрин чилер яваш-яваш ишлемишиз башламишна. Гила абуруз чпин хизанар ва гележег­дин хуьр жедай чка тайиндиз чизвай. Чпин фи­кирда авайвал, хуьр жедай участок къишлахрал хьа­­начтIани, гьа гьана тунвай уьруьш­­рин патав гва, техил цадай чилерни гьа гьанал ала, Хасавюрт шегьер — станцияни­ яргъал туш.

ЦIийи чилерал хуьр 1952-йисан гатфариз (70 йис идалай вилик) эцигиз баш­ламиш­найтIани, куьч хьунин гьакъиндай асул къарар­ 1951-йисан четин шартIара чилерин жигьетдай кьиле фейи еке гьуьжетра кьабулнай. А чIавуз къурушвийрин вилик акъвазнавай четин­ суалриз гьа къурушвийри чпи жавабни гана.

Муькуь хуьрерин агьалияр хьиз, малдарар яз, гьа са вахтунда къурушвийри тухузвай яшайиш абурулай тафаватлу жезвай, яшайишдин шартIарни агъурбур тир. Дагълара авай Къурушрин хуьре анин вири агьалияр гьакьзавачир (яни сергьятар гегьеншарунин игьтияж авай) ва абуруз виридаз ана рузини гуз жезвачир. Гьавиляй виликрай Азербайжандиз физвай агьалияр гьарниз чкIана. Къурушвийривай гуьзлемишиз акъва­зиз жезвачир. А чIавуз къурушвийри ва абурун регьберри кьабулай регьят тушир къарарди, Хасавюрт районда чара авунвай чилел куьч хьана, гьана цIийи хуьр кутуна, гьарнихъ чкIизвай жемят сад хъувуна.

Рамазан Къулиев