Дагъустандин тарихда XX асир  лежбервилин  жемиятди  индустриализа­циядихъ финин рехъ кьур,  гьакIни “кьве мертебадин” Махачкъаладин кIалуб  алай аямдин шегьердиндаз ухшар жез баш­ламишай вахт я лугьуз жеда.  Къенин чи ихтилат и рекье еке зегьмет чIугур ­ Гайдар­  Бутаевич  Бутаевакай   я.

Куьредин гада

Къенин юкъуз ам 80 йисан яшдив  агакьнавай,  инженервилинни эцигунрин  хиле гьуьрмет къазанмишнавай,  вичин зегьметдалди эцигай кIвалер авай Москвада яшамиш жезвай ва гьам Советрин, гьамни Россиядин гьукумди уьлкведин вилик адан лайихлувилер къейднавай пешекар  я.

Гайдар Бутаевич ва адан хизан интеллигент инсанар,  гьар сад вичи хкянавай хиле агалкьунар къазанмишнавай пешекарар яз машгьур хьанва.

Дустариз ва мукьва-кьилийриз Гайдар  гзаф савадлу, неинки кIвалахда, гьакI инсанвилин алакъайрани гьар са кардиз  ди­къет гудай кас яз чида. “Вун гьикI ава?” лу­-г­­ьудай адетдин суални адан мецелай ма­­са­кIа ван жеда — ада, гьар са мукьва-кьи­лидин тIвар кьаз, са-садакай кьилди  ха­­бар­ кьада. Гайдара вичиз мукьва ксар р­и­кIелай ракъурдач, багърийриз, дустариз, кIвалах­дин рекьяй  юлдашриз кьетIен фикир­ гуз алахъда. И кар себеб яз, ам виридаз­ гзаф кIанда”, — лугьузва Гайдар Бутаевичан хтул Дарвинан уьмуьрдин юлдаш Магьията.

Дарвин Бутаева суьгьбет авурвал, Гай­­дар Бутаевича кIвалахай чкайрин  ­си­­ягь­ гзаф гегьеншди я: Махачкъаладилай Москвадал, “Восточный” космодромдилай Петропавловск-Камчатскийдал кьван. “КIвалахдив ам гьамиша кьетIен жа­­­вабдарвилелди, мукьуфдивди эгечI­дай­. Ам халисан инженер-эцигунардайди я.  Ихьтин инсанар виридалайни къи­мет­­л­убур я — неинки кIвалахда, гьакI уьмуьрдани”, — къейдзава Дарвина.

Гайдар Кьасумхуьруьн райондин Чантархуьре 1942-йисуз дидедиз хьана.  Адан буба Бутай гьа йисуз фронтдиз ракъурнай. Ватандин ЧIехи дяведин эхир ада Бер­линда къаршиламишна. Дяведилай гуьгъуьнин йисара,  нафтIадин мяденрин ва ракьун рекьерин пешекар яз, Бутай хизанни галаз  кIвалахдин чкайриз мукьвал-мукьвал куьч жезвай. Гьаниз килигна, Гайдара мектебда кIелзавай вахт неин­ки Чантархуьре, гьакIни Бакуда, Белижда, Кьасумхуьрел, Герейханован совхозда, гьатта Дербентда  акъудна. Гьеле гьа йисара  Гайдара  вичин къастунал кIевивал,  гъиле кьур кар кьилиз акъудунин хесетар къалурнай. “Лап хъсандиз кIелзавай аял тирвиляй заз чирвилер гьина къачуртIани тафават авачир”, — рикIел хкизва ада.

1960-йисуз  Гайдар кIелун давамарун патал Махачкъаладиз къвезва, амма адаз гележегдин пешедин гьакъиндай шаклувал авай.

“Сифтедай за документар ДГУ-дин  фи­­зикадинни математикадин  факультетдиз вуганай. Ахпа зал ше­гьерда Дербентда захъ галаз санал кIе­лай гада гьалтна. Ам автодорожный техникумдик экечI­на­вай. Ада зун ви­чихъ галаз  санал кIел­дай фикирдал гъана — физматда стипендия 20 манат, техникумда ла­гьайтIа  35 манат тир. Не­ти­жада за ДГУ-дай документар вахчуна ва  автодорожный техникумдин эцигунрин факультетдик экечIна. Гьа икI, зи ге­ле­жегдин пешекар уьмуьрдин рехъ тайин­ хьана”, — сивел мили хъвер алаз  ри­­кIел хкизва Гайдар Бутаевича.

Техникум акьал­тIа­рай­вилин дипломдихъ галаз сад хьиз жегьилдив армиядиз эвер гузвай повесткани вугана. Пуд йисуз  ана къуллугъна.

ЦIийи Махачкъала

Армиядилай кьулухъ Гайдар мад кIе­луник экечIна — и сеферда — ДГТУ-дин эци­гунардай факультетдин нянин отделе­нидик. Йикъан вахтунда ада ДСК-дин  объект­рал кIвалахзавай. Гьа и вахтунда, 1-курсуна авайла, Гайдар  вичин хуьруьнви руш Гуьзел Мисрихановадал эвленмиш хьана. Абурун хизанда пуд велед ава — Альбина, Бутай ва Шамагъа.

1970-йисан 14-майдиз Дагъустанда зурба залзала хьанай. Иллаки еке зарар ада Буйнакский райондиз гана.

“Залзала  йикъан сятдин 12-даз башламиш хьана, амма кьвед лагьай ва вири­далайни гужлу эцягъун — нянин сятдин 9-даз. А чIавуз шегьер экв авачиз амукьнай­. Инсанри гьаятра цIаяр хъувунай. Инай-анай гьарайдин, шелдин ванерни къведай, бязибур чпин багърийрихъ къе­къвез­вай…”, — рикIел хкизва Г.Бутаева.­

Залзаладилай кьулухъ Бутаевани иштираквал авур пешекаррикай ибарат бри­га­да шегьердин карханайриз ва кIвалериз ганвай зарардиз къимет гун патал Буй­накскдиз ракъурнай. Махачкъалада ада  яша­­йишдин кIвалер эцигунин кардани активнидаказ иштиракна.

Институт акьалтIарай жегьилди 1973-йисуз  Махачкъаладин ДСК-да прораб яз, ахпа ракьунни бетондин рекьяй конструкторвилин бюрода отделдин начальник яз кIвалахна. И вахтунда Махачкъалада худда  гзаф мертебайрин кIвалер  эцигзавай — алай вахтунин Гьамидован, патав гвай Калининан (Шамилан) куьчейра, ракьун рекьин муькъуьв агакьдалди Степной поселокда. Им Дагъустандин меркездин еришар йикъалай-къуз дегиш жезвай вахт тир.

— А йисара за Махачкъаладин 1-  ва 2-нумрайрин микрорайонра, гилан Шамилан тIварунихъ галай проспектда гзаф мер­тебайрин кIвалер эцигунин карда активнидаказ иштиракзавай. ГьакIни чна кIвалер Дербентда, Буйнакскда,  Чиркейдин ГЭС-дин рабочияр патал Дубки поселокда, Хасавюртда эцигзавай. Махачкъала  зи вилик кваз дегиш, йикъалай-къуз цIийи кIвалер пайда жезвай, Гагаринан куьче, Узбек-городок гьатта чир техжедайвал дегиш хьана. Виликдай и за тIварар кьур,  гьакIни Шамилан тIварунихъ галай  куьчейрин мулкар Кяхулайдин ва Альбуркентдин хуьруьн майишатдин чилерик акатзавайбур тир. Анра цIипицIлухар, гьажибугъдайрин никIер авай.  Куьгьне Махачкъаладин сергьятар Пуд лагьай интернационалдин фабрика (алай вахтунда анал Дагъустандин Прокуратура ала — авт.) алай чкадал куьтягь жезвай.  Анлай анихъ, дагълар галай пата авай вири кIвалер за кIвалахзавай йисара эцигнавайбур я, — рикIел хкизва Гайдар Бутаева.

1978-йисуз Гайдар Дагъустандин хуьруьн майишатдин министерстводин ПМК-да кьилин инженер хьана. И йисара ам мал­дарвилин  майишатрин объектар  эцигунал машгъул тир. Адан кIвалахдин сергьятар республикадин гзаф районрив, гьа жергедай яз Кьиблепатан Дагъустандин мулкарив агакьзавай.

1980-йисуз Г.Бутаевакай СССР-дин Минпромстройдин Дагъустандин управленидин  капитальный эцигунрин отделдин начальник жезва.  И чIавалай башламишна, Бутаеван кIвалах Махачкъалада ва Москвада кьиле физва.

Гуьгъуьнин йисара Бутаев мад Махачкъалада кIвалер эцигунив эхгечIзава. Сифтедай Махачкъаладин ДСК-дин  Проектринни конструкторвилин  комбинатдин  ОКС-дин  инженер, ахпа начальник яз. Ина ада 2000-йисаралди кIвалахзава.

1987-йисуз Советрин Союздин гьукумди, уьлкведин вилик Гайдар Бутаеван ла­йихлувилер къейд авуналди, адаз  лайих­лу рационализатор лагьай тIвар гана.

Москвадиз куьч хьайидалай кьулухъ, яни 2000-йисара, Бутаева эцигунардай кар алай карханайра сифтедай чIехи, ахпа кIвен­кIвечи инженер яз кIвалахна. И вахтунда ада  яшайишдин са жерге кIвалер эцигна.  Абурукай яз Третьяковский галереядин къаншарда, гьакIни Пролетарский проспектда эцигнавай кIвалер къейд ийиз жеда.

КьетIен ихтибар

Гайдар Бутаев анжах яшайишдин кIва­лер эцигунал машгъул тиртIа ва ада федеральный важиблувилин объектар эцигунин карда иштиракначиртIа, ам  адетдин инженер яз амукьун мумкин тир.

2009-2012-йисара “Распределенная энергетика» ООО Приморский крайда (Владивостокдин патав) авай Русский ост­ровдал гъвечIи пуд ТЭЦ эцигунив эгечI­на.  Пешекаррин арада Гайдар Бута­ев­ни авай. Абурукай кьве станция АТЭС-дин саммит электроэнергиядалди таъминарун патал 2012-йисуз ишлемишиз вахканай. Идалай кьулухъ Гайдар Камчаткадиз аэропорт цIийикIа туькIуьр хъувунин кIвалахрал ­рекье туна. Производстводинни технический отделдин  начальникдин къуллугъдал алаз, Гайдар Бутаевича Русский островдал ТЭЦ-ар эцигдайла тамамарай хьтин везифаяр кьилиз акъудзавай: кIвалахдин планар туькIуьрун ва абур ахтармишун, технический документация гьаз­урун ва  проектрин идарайрихъ галаз алакъада хьун.

2015-йисуз  абурун карханади гьакIни Ахтубинскда (Астрахандин область) авай Ахтармишунардай центрадин военный аэродром цIийикIа туькIуьр хъувунин кардани иштиракна.

Амма Гайдар Бутаеван кIвалахрин рекье виридалайни важиблу проект “Восточный” космодром  эцигиз башламишун хьана. 2015-2017-йисара ада кIвалахза­вай карханадиз космодромда цин тадаракар эцигунин заказ гана.

“Чун цин мяденрив  агакьарзавай рекьер, насосрин станцияр, гьакIни  яд михьи ийидай, адалди таъминардай тадаракар, линияр, электроэнергиядин объектар (трансформаторрин станцияр) эцигунал машгъул хьана. Яд Циолковский шегьер, гьакIни космодромдин объектар патал лазим тир, гьа гьисабдай яз — аварийрин нетижада  кьун  мумкин тир цIаяр хкадарун патал”, — къейдзава Г. Бутаева. Ина адан зегьмет рикIел хуьнин медалдалди къейдна.

2017-йисалай  Гайдар Бутаев  лайихлу пенсиядиз экъечIнава. Гьа са вахтунда  и ва я маса месэлайрай меслятар авун патал адан патав кIвалахдин рекьяй юлдашар,амадагар мукьвал-мукьвал къведа.  Къенин юкъуз Гайдар Бутаевич Россиядин меркезда вичин чIехи хьанвай веледрин ва хтулрин юкьва яшамиш жезва.

Амина Муслимова