1917-йисуз Октябрдин инкъилаб гъалиб хьуникди Россияда гьукум лежберринни фялейрин гъиле гьатна. Уьлкведа  заводар, фабрикаяр тIимил авай, абурун иесийрин чIехи пайни къецепатан уьлквейрин векилар тир. Халкьдиз кIвалахдай  чка­яр арадал гъана кIанзавай. ЦIийи карханаяр эцигиз, хуьрерин чкайра колхозар, совхозар тешкилиз башламишна.  Идахъ галаз алакъалу яз, цIийи карханайра кIва­лахдай пешекаррин игьтияж арадал атана.­

Россиядин  халкь асул гьисабдай савадсуз тир. ЦIийи гьукумди школаяр, институтар, техникумар ачухиз  башламишна. Школайра кIвалахдай муаллимар бес кьадар авачир, гьавиляй бязи юкьван школайра сифтегьан мектебра кIвалахдай  муаллимар гьазурзавай. Школа куьтягьай­  жегьилриз юкьван образование ва муаллим яз  кIвалахдай ихтияр гузвай. Гьа ихьтин диплом къачуна, юкьван школа куьтягьайбурукай сад вич Майкоп шегьерда чIехи хьайи  Несветайлова  Нина  Сергеевна  тир.  Юкьван мектеб акьалтIарай 1931-йисуз ам  18 йисан яшда авай.

Нина Сергеевна кIвалахиз  Дагъустандиз рекье туна. Махачкъалада адаз хкя­гъун­ патал кIвалахдин са шумуд чка теклифна — Нина Сергеевнади Кьасумхуьруьн район хкяна. И районда кIелиз-кхьиз, гьакIни урус чIал чизвай лезгияр тIимил авай. Бакудин буругъра кIвалахай бязи ксариз урус чIал са тIимил чидай. Муаллимар бес кьадар авачир, урус чIалан тар­сар гудай муаллимар — иллаки. Урус чIал­ государстводинди тир, ам вири халкьдиз чир хьана кIанзавай. И месэла гьялуник пай кутун патал Нина Сергеевна Кьасумхуьруьн райондиз рекье тунвай. Инай лагьайтIа, ам  Векьелрин  сифтегьан­ ­­школадиз ракъурна. Хуьруьн агьалийрив ва школадин заведующий Гьабибулаев Мегьамедшафи Гьабибулаевичав виликамаз хабар агакьарнавай.

Нина Сергеевна Кьасумхуьрелай Векьелрал туьквендиз нафт тухузвай арабада акьадарна рекье тунай. Хуьруьв агакьайла, адаз куьчейра,  кIвалерин къаварал хуьруьн итимри, дишегьлийри, аялри вич гуьзлемишзавайди акуна. Нина гзаф иер, юкьван буйдин, лацу якIарин, еке пел авай руш тир. Куьруь хилер галай, гуьрчег цуьквер алай парчадикай цванвай перем адав хъсандиз кьазвай. Хуьруьз агакьай араба  ва урус муаллим  кимел акъат­на. Хуьруьн дишегьлийри, аялри ам юкьва туна, бязибуру, адан гъилер кьаз, хвашкалди лугьуз хьана. Нина Сергеевнадиз вич хуьруьз атуникди векьелвийриз  шад хьанвайди чир хьана. Гьелбетда, чIехи пай жемятдиз чпин аялриз кIелиз-кхьиз чир хьана кIанзавай ва атанвай урус рушак умудар кутунвай.

Нина Сергеевнадиз вичин вилик акъвазнавай 24 йис яш хьанвай, чIулав спелар авай, шумал буйдин жегьил дагъви акуна. Ам Векьелрин сифтегьан школадин заведующий Гьабибулаев Мегьамедшафи тир. Абур таниш хьана. Сад-садаз хъсандиз килигна. Гуьгъуьнлай хи­ве кьурвал, абуруз сад масадаз акунамаз­ди  хуш хьана. Икьван чIавалди я Мегьамедшафидиз кIандай руш, я Нина Сергеевнадиз кIа­ни гада хьанвайди тушир. Нина Сергеевна са муаллимдин кIвале яшамиш жедай меслятна. Августдин эхиримжи йикъар тир.

Векьелрин хуьр Сардархуьряй, муь­къ­велай элячIна, Хивдиз фидай рекьин па­тав гвай гъвечIи дагъдин кукIушдал экIяй хьанвай. Кьуд пад къацу чуьллер, тамар, гзаф иер тIебиат авай хуьр тир. И карни Нина Сергеевнадиз гзаф хуш хьана. Сентябрдин варз алукьна. Нина Сергеевнади аялриз тарсар гуз  башламишна. Аялриз сифтедай шей къалурзавай,  доскадал адан тIвар кхьизвай.  Чирнавай гафар гьар тарсуна тикрарни ийидай. Адаз  вичин кIвалах гзаф кIандай, аялрихъ галаз­ тарсарилай кьулухъни кIвалахдай. Ве­кьелрин жемятди адаз гзаф гьуьрмет ийизвай. Им колхозар тешкилиз  башламишнавай, цIийи власть такIанбурни авай вахт тир. Абуруз цIийиз ахъайнавай школада урус руша тарсар гун кIан тушир. Хуьре яша­миш жезвай чIехи пай инсанри Нина  муаллим чпин лап багъри хьиз кьабулнавай. Абуру чпин аялриз тарс гузвай муаллимдиз гъиз нек, гъери, кьурай як, ниси, къатух, вечрен какаяр гудай. Халкьдиз урус муаллим, адазни дагъви инсанар  гзаф хуш хьанвай.

Са йисуз кIвалахна,  Нина Сергеевна Курхуьруьн, ахпа са йисалай КIварчагъ­рин школадиз урус чIалан тарсар гуз ра­къурна. Векьелрин хуьре кIвалахиз амукьай Мегьамедшафи Гьабибулаевичан рикI секин тушир. Школади кIвалах тийизвай йикъара ам урус муаллимдин  патав мугьмандиз фидай, адаз вичивай жедай куьмекар гудай. 1933-йисуз Нина Сергеевна  Кьулан СтIалрин,  Мегьамедшафи Вини СтIалрин школайриз рекье туна.  Жегьилри эвленмиш жедай къарар кьабулна. Кьулан СтIалдал мусурман динда авачир рушарал эвленмиш хьанвай са жегьилни авачир. Мегьамедшафи Гьабибулаевичан буба рагьметдиз фенвай. Хизандин кьил чIехи стха Шихабед тир. Адани Мегьамедшафидиз ва Нинадиз вичин ихтияр гана. Гьа икI, 1933-йисуз абурун мурад кьилиз акъатна, мехъер хьана, цIийи хизан арадал атана.

Лагьана кIанда, Нина Сергеевнадиз ви­чин диде-бубади, мукьва-кьилийри Май­копдиз хъша лугьузвай. Амма адакай дагъви дишегьли хьанвай. Хуьруьнвийриз ам патай атана кIвалахзавай чаради хьиз амачир. Адаз ла­гьайтIа, лезги халкь, чи чкайрин тIебиат гзаф хуш хьанвай. Кьулан СтIалрин школада кIвалахдайла, адаз лезги чIал, халкьдин адетар чир, аял­рихъ галаз кIва­лахизни регьят хьанвай.

Ватандин ЧIехи дяве башламишайла, Нина Сергеевнадиз кьве руш хьана. Мегьамедшафи халу дяведиз тухвана. Кьве аялни итимдин  диде хуьн Нинадин хи­ве гьатна. Гзаф четинвилер эхна ада. Мегьамедшафи халудал залан хер хьана,­ набут яз дяведай хуьруьз рахкурна. Ада Ви­­ни СтIалрин школада муаллимвиле кIва­­лах давамарна. Са шумуд йисалай Мегьа­медшафи халудикай Кьулан СтIал­рин колхоздин бригадир хьана. 1968-йисуз ам пенсиядиз фена.

Нина Сергеевнади Кьулан СтIалрин хуьруьн общественный умуьрдани иштиракиз хьана, ам са шумудра хуьруьн Советдин депутатвиле хкянай. Са кар рикIел хкана кIанда. Сиражудин Къадирович Ал­деров СтIал Сулейманан  районда яшамиш жезвайбуруз хъсандиз чида. Ада са шумуд йисуз колхоздин председателвиле, ахпа совхоздин директорвиле кIва­лахна. Кьулан СтIалрин совхоз Дагъустанда тIвар-ван авай майишат тир. Ам халкьдин рикIел лап хъсан регьбер яз алама. Рагьмет хьурай вичиз. Кьулан СтIал­дал цин линия гъана, хуьруьн куьчейра герек кьадар кранар эцигзавай. КIвалериз, гьаятриз цин линияр тухудай ихтияр са касдизни авачир. Нина Сергеевна Сиражудин Къадировичан сад лагьай муаллим тир, ада вичин  рикI алай муаллимдин гьаятда ва кIвалин кьвед лагьай мертебада кранар эцигдай тапшуругъ гана.  Кранар эцигна,  муаллимдиз регьят хьана. И кардал хуьруьн жемятни рази хьанай.

Са гада школадиз къвен тийиз, са шу­муд­ югъ хьана. Нина муаллим адан кIва­лиз­ фена. КилигайтIа, аялдиз кIвачел алукI­­­дай затI авачир. Муаллимди куьмек гана, аял школадиз физ башламишна. Гадади хъсандиз кIелзавай, школа куьтягьна ам Даг­университетдиз гьахьна. Са кьадар йисара  ада СтIал Сулейманан райондин прос­вещенидин отделдин регьбервиле кIва­лах­на. Мегьамедшафи халудин мукьва-кьилияр, ярар-дустар. Нина Сергеевнади чина хъвер аваз кьабулдай, абурун вилик вичи авунвай тIямлу лезги хуьрекар эцигдай. Ада регьятдиз тIанурда фу чрадай­, хинкIар, афарар, ашар ва маса лезги  тIуь­нар гьазур­дай. Гамиш, лапагар, верчер хуьзвай. Хуьре­ авай дишегьлийриз Нина муаллимдивай як, емишар, майваяр банкайра туна, кIевна, хъуьтIуьз недайвал гьазуриз чир хьана. Урус муаллим хуьруьн дишегьлийрихъ галаз санал вири мярекатриз фидай, лезги адетар, лезги халкьдин вири суварар кьиле тухудай, абурухъ галаз сад хьиз урус халкьдин суварар къейддай. Кефияр чIур хьана, месе гьатайла, Нина Сергеевнади мукьвал-мукьвал “Я Аллагь” лугьудай. 1998-йисан ноябрдин вац­ра ам рагьметдиз фена. Лезги халкьдин адетралди ам Кьулан СтIалрин хуьруьн сурара кучукна. Са сеферда заз  адан сурал­ цуькверин кIунчI эцигунни кьисмет хьана. Мегьамедшафи халу 1996-йисуз кечмиш хьана. Хъсан инсанар тир абур. Чпиз рагьмет хьу­рай­.

Нина Сергеевна  “ДАССР-дин лайихлу муаллим”,  “РСФСР-дин халкьдин про­с­вещенидин отличник” лагьай тIварарин, “Зегьметдин баркалладин”  ва “Зегьметдин ветеран” медалрин, сагьиб хьана. Адаз махсус пенсия тайинарнавай.

Мегьамедшафи халудизни Нина Сергеевнадиз кьуд руш хьана, абур вири,  чпин аялар, хтулар аваз, бахтлу я. ГъвечIи ру­ша,  РД-дин лайихлу муаллим Зоя Мегьа­медшафиевнади Кьулан СтIалрин юкьван школадин директордин заместителдин везифаяр тамамариз са шумуд йис я. Адан уьмуьрдин юлдаш Межидов Абдулмежид Рамазанович са кьадар йисара Кьасумхуьруьн консервиярдай  заводдин директордин заместитель хьана, алай вахтунда пенсияда ава. Зоя Мегьамедшафиевнадиз кьве руш ава, абуру  Дагпед­университет яру дипломралди акьал­тIар­на,  Нина Сергеевнадин пеше  давамарзава.

СтIал Сулейманан райондиз урус рушар ва гадаяр са шумуд атана,  лезги хуьрера школайра, колхозра, больницайра кIва­лах­на. Агьалияр савадсузвиляй  акъудиз куьмекна. Чухсагъул чи халкь патал зегьмет чIу­гур урус халкьдин рушаризни гадайриз.

Масуб Магьмудов