Эхиримжи варцара чун гзаф вакъиайрин шагьидар хьанва. Гьа жергедай — яз туькьуьлбурунни, чIурубурунни, жаванрин кьилер акадарзавайбурунни. Майдин йикъара, Каспийскда, Махачкъалада школайрин дараматра хъиткьиндай шейэр эцигнава лугьуз, зенгер авуна. Сятералди аялар тарсарикай хкудна. Интернетдай хабарар чукIурзава: “Уьлкведин шегьерриз диверсантар атанва, абуру иллаки аялрин, жаванрин фикир желбдай шейэр школайрин, аялрин бахчайрин патарив, паркара, инсанар гзаф жезвай чкайра эцигзава. А затI, кьунмазди, хъиткьинзава ва бедендиз еке зиян гузва”.

Маса хабар: “Чун сад-кьвед туш. Чун гзаф ава. Гьатта — гьар са школада. Чаз кьини­кьихъай кичIе туш. Чун жуван чандиз къаст ийиз гьазур я. Анжах чун кьилди рекьидач. Чна чахъ галаз мад 50-60 кас агъа дуьньядиз ­тухуда. Вил алаз хьухь. Квез чи гьерекатрикай хабар жеда”. Гьа ибуруз ухшар маса малуматар, хабарар, эвер гунар чукIурзавай дес­теярни ава. Интернетдикай менфят къачуна, абуру жаванрин руьгьдиз, бейнидиз акI таъсирзава хьи, са арадилай жаванар, аялар абуруз муьтIуьгъ жезва ва нягьскаррин  буйругъар кьилиз акъудзава. Лугьун лазим я хьи, а буйругъар лап чIурубур, чпизни ва масадбурузни зиян, хата хкатзавайбур я.

Диде-бубайри исятда, вирида сад хьиз, шикаятзава: “Аялри кIелзавач, вири вахт телефондин трубкайра акъудзава. Абур вахчурла, хъелзава, кIвализ хквезвач, нубатсуз истемишунар ийизва…”

Гьелбетда, ибур кьуру къаркар туш. Да­тIа­­на телефонда авай, интернетдай зиянлу тарсар къачузвай жаванриз диде-буба авторитет яз амукьзавач. Абурун патай ийизвай къайгъударвални ажугъвилелди кьабулзава. Истемишунар инкарзава. Меслятар кваз кьазвач. Диде-буба чпин гъавурда такьазвайдай гьисабзава. Ихьтин гьалар арадал атай вахтунда жаванриз интернетдин “муаллимар, дустар” меслятчийриз, авторитетриз элкъ­вез­ва. Мисаларни сад-кьвед туш. Сад-садалай фейибур, инсанрин рикIер къарсатмишдайбур.

РикIел хкин: алатай йисан майдин вацра Унцукуль райондин Шамилкъала поселокда 13 йиса авай руша вич куьрсарна. И месэладай кьил акъудай силисчийриз жагъайвал, руш датIана Япониядин “аниме” мультфильмайриз килигзавай. Абурун гзафбурун мана жаванриз диде-буба, уьмуьр, школа такIа­на­рун, чеб абурулай вине авайди­ яз къалурун, садазни муьтIуьгъ тахьун, жуван­ уьмуьрдиз къаст авун еке викIегьвал, азадвал, садалайни аслу тахьун тестикьарзавай делил хьиз кьиле тун я.

Ноябрдин вацра Махачкъаладин 38-нумрадин юкьван школадин 7-классда кIелзавай руша вичин чандиз къаст авуна. Хизанни, шко­ла­ни, са классда кIелзавайбур­ни пагь атIа­на амукьна. Вирида са суал гузвай: вучиз? Тестикь хьайивал, хизан хъсанди, сагъ-са­ла­мат­ди­ тир. Школадани Фатимадихъ наразивалдай себебар авачир. КIелунрани тафаватлу жезвай. Бес вучиз жаван руш ахьтин эхирдал атана?

Силисчийри тухвай ахтармишунрай малум хьайивал, Фатима социальный сетра ZenIy приложенидин куьмекдалди виртуальный дустарихъ галаз алакъада авай. И дестедин “насигьатчийри, муаллимри” жаванар чеб уьмуьрдикай магьрумдай гьалдиз гъизва. Фатимадихъ галаз алакъа авай Сабрина лугьудай руш (ам Москвадин областдин Троицк шегьерда авай “дустарин” патав диде-бубадиз хабар авачиз катна, фена. Диде Еленади тади серенжемар кьабул тавунайтIа ва къайдаяр хуьдай органриз хабар таганайтIа, Сабринадин эхирни туькьуьлди жедай.

Рушарин телефонар, абуру алакъа хуьзвай “дустарихъ” галаз авур кхьинар (переписка) ахтармишайла, тестикь хьана хьи, “дустар” лугьузвайбур жаванар ваъ, яш хьанвай инсанар, психологар тир. Абуру чпин ихтилатралди, кхьинралди аялрин, жаванрин мефтIериз, психикадиз таъсирзава, нейролингвистикадин программадиз желбзава ва ахпа жуьреба-жуьре буйругъарни гузва. Сифтедай — кьезилбур: чIара­рин ранг, кIалубар де­гишарун, пирсинг авун, ди­де-бубадин истемишунар инкарун, азаддаказ тухун… Гьелбетда, аялди вич икI тухудайла, диде-буба ам дуьз рекьел хкиз алахъда, адан вилик къадагъаяр эцигда. Имни хизанда къалмакъал­дин гьалар арадал гъун я. “Виртуальный” дустариз, психологриз кIанза­вай­дини гьам я — аялар, жаванар тамамвилелди чпиз муьтIуь­гъарун.

Саратовда 11 йисавай школьницади-блогерди вичи-вич кьакьан кIвалерин дакIардай гадарна. Тажубарзавайди а кар я хьи, руша вичин виртуальный дустариз ийиз­вай­ ахмакь кар социальный сетра трансляция­ ийизвай ва абуруз акваз-акваз чандиз къаст авуна. Ихьтин дуьшуьшар садни кьвед туш. Абур­ гзаф шегьерра жезва. Гьави­ляй тагь­­­ки­мариз кIанзава: социальный сетар, интернет, виртуальный дустар, “аниме” муль­т­­фильмаяр зарафатар туш. Аялрин телефонар датIана ахтармишун, абуру нихъ галаз ала­къа, дуствал хуьзватIа чирун важиблу я.

Шаз Махачкъаладин 51-нумрадин юкьван школадин 9-классдин ученикди вичихъ галаз кIелзавай гада са куьлуь чуьруькдалди чукIулдив яна ва ам больницада кьена.

“Вун школадиз чукIул гваз вучиз фена?” суал гайила, жавандин жаваб садани гуьзет тавурди хьана. “Са зун туш кьван, вири гадайрив чукIулар гвайди я”.

Чаз къе чизвайвал, саки вири школайрин ракIаррал къаравулар, бязи чкайра металл­дин шейэр жагъурдай аппаратар, видеокамераяр ала. ЯтIани аялрин гьерекатрал гуьз­чивал ийиз жезвач. Акьалтзавай несилдин, образованидин месэлайрал машгъул  пешекарри къейдзавайвал, къе я школадихъ, я му­алимрихъ виликан авторитет амач. Тербиядин месэлаяр тамамвилелди гъиляй ахъай­навалда. Муаллимрин, диде-бубайрин ва ученикрин арада авай алакъаяр лап за­йиф­бур я.  Школадин умуми къайдайриз акси­вал, наразивал артух жезвалда. Ихьтин гьа­­­лара кIвалахун, гьелбетда, четинни акъваззава. Эхиримжи йисара республикада, школайрай экъечIна, маса кIвалахрал хъфен­вай муаллимарни тIимил туш. Са рахунни алач, ихьтин татугай гьаларикай социальный сетра авай зиянлу дестейри менфят къачузва.

И йикъара Махачкъаладинни Избербашдин арада авай гьуьлуьн кьеряй (Къарабудахкент район) канвай автомашинни итимдин мейит жагъана. Къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийри тахсиркар фад жагъурна­.  Ам 18 йиса авай избербашви, кьенвайдини адан чIехи буба тир. Вучиз вуна ихьтин кар авуна лагьайла, жаванди, са утанмишвални авачиз, жаваб гана: “ЧIехи бубади­ зун бейкеф­на. Къал хьайила, за ам чукIулдив­ яна”. Эхь, чIехи буба чукIулдив яна. Идал­ни бес тахьана, машинда аваз гьуьлуьн кьерез тухвана, цIайни яна.

Де лагь, ихьтин инсафсузвилер, зулумкарвилер гьинай я? ЧIехибуруз, диде-бубадиз икрам, гьуьрмет ийиз вердишарзавай чкада? Аял чIавалай тербиядин вини кьиле ягь-намусдин, ахлакьдин, марифатдин, зегьметдин, уьтквемвилин бинеяр эцигнавай республикада? Жаваб сад я: паталай къачузвай, агакьарзавай къалп, зиянлу ва хаталу табли­гъат, тербия. Сифте нубатдани къанажагъ мягькем тахьанвай, вич-вичихъ инанмиш тушир, зайиф къилихрин, гележегдин мурад ава­чир жаванар муьтIуьгъариз, рекьелай алудиз, лап чIуру, алчах крар ийизвайбурун жергейризни желбун четин акъваззавач. Заз чидайвал, чIехи несилди, образованидин, тербиядин, медицинадин, къайдаяр хуьдай ва муниципалитетрин органрин векилри вирида гьа и жигьетдай жегьилрихъ галаз тухузвай кIвалах гегьеншарун лазим я.

Алатай йисан эхирра Москвадин политехнический институтда террориствилин жергейриз вичихъ галаз кIелзавайбур желбзавай студент кьуна. Талукь органрин къуллугъчийри Москвада, Казанда, Кеферпатан Кавказдин регионра, Башкирияда гьахьтин таб­лигъат­чияр мадни кьунва. Са шумуд варз ви­лик Дербентда кьуд жегьил кьуна. Абуру Дер­бентда, Махачкъалада ва Хасавюртда гзаф инсанар кIватI жезвай чкайра терактар ийиз гьазурвилер аквазвай. Абурувай хъиткьиндай шейэр гьазурдай затIарни жагъана.

Делилри шагьидвалзавайвал, Россияда терроризмдин идеологиядиз акси яз тухузвай кIвалах акъвазарнавач. Ида террордал машгъул жезвайбурун активвал 20-30 сефер­да тIимиларнава. Эгер рикIел хкайтIа, 2014-йисуз чи уьлкведа 16 агъзур теракт авунай. Эхиримжи кьве йисуз — садни. Им, гьелбетда,­ ФСБ-дин, къайдаяр хуьдай ва талукь маса органри санал тухузвай метлеблу кIвалах­дихъ, чинебан дестеяр, международный террориствилин организацийрин ячейкаяр дуьздал акъудунихъ, абурун таблигъатчияр жавабдарвилиз чIугунихъ ва терактрин вилик пад кьунихъ галаз алакъалу я.

Алай аямдин обществодиз терроризмдин ва акси маса гьерекатар ­авунин цIийи жуьреяр гваз экъечIунин идеология чукIурзавай дестеяр, иллаки Украинада, тIимил авач. Идан гьакъиндай политолог­, Кавказдин, Крымдин ва Поволжьедин алай аямдин  ва социальный сетрай жаванризни жегьилриз чIуру таъсир авунин месэлайрай пешекар Яна Амелинади ачухдиз кхьизва: “Эхиримжи пуд йисуз чи уьлкведин са шумуд­ чкада жаванри, яракь гъиле кьуна, инсанриз, чпихъ галаз санал кIелзавайбуруз гуьлле гана. Им икьван гагьда чи уьлкведиз малум тушир “колумбайн” гафунихъ галаз алакъалу гьерекат­ я. Ам сифтедай США-да майдан­диз акъатна. 1999-йисан 20-апрелдиз Колорадо штатда Эрик Харрис ва Дилан Клиболд лугьудай кьве жегьилди чпихъ галаз кIелза­вай 13 кас яна кьена. Ахпа чпи чпин чандизни къаст авуна. Абурухъ са истемишун, наразивал авачир, анжах гьа икI абуру, 18 йиса авай гадайри, чеб “машгьурна”. Аламатдин кар ам хьана хьи, абурун рехъ давамарайбур, абурулай чешне къачудайбур майдандиз акъатна. Гьам США-да ва гьам РагъакIи­дай патан уьлквейра. Россиядани гьахьтинбур пайда жедайдахъ садни  инанмиш тушир. Терроризмдиз, экстремизмдиз акси яз тухузвай мярекатрал социальный сетра ­колумбайнеррин жергейриз желбзавай таб­ли­гъат гегьенш жезва лагьайла, “а гьерекат Россиядиз хасди туш” лугьудайбур гзаф тир. Гьайиф хьи, уьмуьрдин гьакъикъат пара ­заланди, мусибатдинди хьана. 2018-йисуз Керчдин колледжда Владислав Рослякова 20 кас яна кьена. Адан футболкадал “ТакIан я” гафар кхьенвай. Вуч, вуж такIан я? И сир ада вичихъ га­лаз тухвана, вичизни къаст авуналди”.

Ильназ Галявлиева ва Тимур Бекмансуровани, чпиз Россияни, уьмуьрни, инсанарни­ такIан тирдакай багьна кьуна, ислягь инсанриз гуьлле гана. Ильназа вичин аккаунтда мадни кхьенвай: “Зун я сад ла­гьай­дини, я эхи­римжидини туш”. Эхь, ам гьахъ­ тир. Казандин 175-гимназияда 9 ученик­ кьейи Тимура вичин футболкадал “Зун Аллагь я” гафар кхьенвай. Ихьтин гафар лугьузвайбур мад ава. Абуру, “чаз вири ихтиярар ава” лугьуз, социальный сетра гьа чеб хьтин жаванар рекьелай алудзава, кьилер акадарзава, мефтIер нагъвариз элкъуьрзава.

Социальный сетар ахтармишайла, малум  хьайивал, интернетда колумбайнерар артух жезва. Гзафбурун страницайрай Россиядиз акси лозунгар аквазва. Чкайрал чешне къачудай игитар, ксар тахьайла, абуру Гитлер хьтиндаз икрамзава. Кьиле нагъ­вар авай ксари кхьизвай гафари абурун авамвилин вини кIукI къалурзава. Гитлер Со­ветрин Союз больщевикрикай азад ийиз ­атайди тир лугьузва. Хей­лин колумбайнеррин майкайрал “Адольф” гаф кхьенва. Имни, гьел­бетда, са гьихь­тин ятIани метлеб аваз ийизвай кар я. Им чаз Украинада эхиримжи йисара майдандиз акъатай кьван фашистри, миллетбазри успатзава.

Интернет, социальный сетар жаванар михьиз пайгарвиликай хкудзавай къуватриз элкъвенва. Идакай талукь вири идарайри, пе­шекарри лугьузва. Россиядин прокуратурадин делилралди, 2020-йисуз экстремизмдихъ галаз алакъалу 883 тахсир дуьздал акъудна. Абурукай 339 интернетдин сетдикай менфят къачуналди тамамарнава.

Интернет наркоманрин «пачагьрини» чпин чIуру сиясат тухузвай, жаванрин мефтIер чIур­завай чешмедиз элкъуьрнава. Социаль­ный сетрин куьмекдалди абуру наркотикарни чукIурзава, маса гузва. Гьа и жуьреда зиянлу кардал машгъул жезвай жегьилар кьунва. Дербентда “мефедрондин” 100 доза гваз, Каспийскда 460 грамм гваз. Махачкъаладани мефтIериз чIурукIа таъсирзавай зиянлу шейэр ишлемишзавайбур, чукIурза­вай­бур тIимил авач.

Къайдаяр хуьдай органрин векилри, пешекарри гьисабзавайвал, жаванар, жегьилар чIуру рекье гьатунин себебар, шартIар бейкарвилихъ, хизанра авай татугай гьаларихъ, аялар чIехибурун, диде-бубайрин гуьзчивиликай хкатунихъ, профилактикадин кIвалах тухузвайбур чпин везифайрив къайгъусузвилелди, жавабдарсузвилелди эгечIунихъ галаз алакъалу я.

Уралдин  психологиядин институтдин ректор Дмитрий Рассохина социаль­ный сетра “кьиникьин дестеяр” ва жаванар рекьелай алудун патал абурухъ махсус прог­раммаяр авайдакай лугьузва. Абуру ачухдиз жаванар чпин чилиниз чIугвазва, фад чпиз муьтIуьгъ хьайибур “башчийрин” чиндиз акъудзава ва абур маса аялар, жаванар чIуру крар авунал, диде-бубадиз акси акъвазунал гъизва.  Чпи-чпин чандиз къаст ийидай чкадал гъизвай кьетIенвилерикай ДГУ-дин философиядин ва психологиядин факультетдин доцент Сергей Чипашвилидини кхьизва.

Им лап чIуру, хаталу тарс, чешне, табли­гъат я. Жаванар, жегьилар зиянлу, къецелай цал хаз алахъзавай  дестейрикай, гьерекатри­кай хуьн патал, аялрин бахчадилай гатIун­на, школада, кIвале, жегьилри кIвалахзавай, кIел­­завай коллективра акьалтзавай несил алай аямдин мусибатдин, зулуматдин савдайрин, алдатмишунрин, женгерин гъавурда туна кIанда. ТахьайтIа, чун лап чIуру нетижайрин иесияр жеда. И карда СМИ-рин кIвалахдилайни гзаф крар аслу я. И тема гьар йикъанди хьун лазим я.

Къенин шартIара гьалар мадни чIуру, хаталу патахъ элкъуьн тавун патал жуьреба-жуьре къурулушри саналди тир кIвалах давамарун, акьалтзавай несил мусибатдин за­валдикай, хумадикай хуьн ва гьа са вахтунда жаванриз ватанпересвилин, ахлакьдин, марифатдин, зегьметдин тербия гун, абур терроризмдин, экстремизмдин идеологиядивай яргъа ийидай серенжемар хейлин артухарун герек я.

Нариман Ибрагьимов