Сутаев Мегьарам Сутаевич (1881-1965). Вичин вахтунда ам Самур дереда лап нуфузлу ва карчи ксарикай сад хьана. Бакуда инкъилабчи фяле, Ахцегь районда дигидай цин къаналрин гегьенш къурулуш туькIуьруник кьил кутур, вичин регьбервилик кваз 1939-1940-йисарин декабрь-январь варцара жемятдин мел-бигердин къайдада (Кьиблепатан Дагъустандин районрин колхозрайни фялейрин махсус дестеяр куьмекдиз рекье тунай) “Ахцегь-Кьакар” къанал туькIуьрай и уьтквем пешекар къени инсанрин рикIел алама, адаз рагьмет гъизва.
И мукьвара чун адан тIвар эхцигнавай хтул Сутаев Мегьарамахъ галаз гуьруьшмиш хьайила, ада заз баркаллу чIехи бубади вичин гъилералди кхьена, машинкадал элянавай са чар (2-пай галамачир и чар гила Ахцегьрин край чирдай музейдин экспонат я) къалурна. Вахтуни хъипи авунвай и чарчи иесидин инсанвилинни карчивилин лайихлувилерин гьакъиндай шагьидвалзавайвиляй чна агъадихъ ам куь фикирдиз гъизва.
“1896-1919-йисара Бакуда нафтIадин мяденрин фяле яз, зун гьана пролетариатдин гьерекатрин активный иштиракчи хьана: вири ихтиярар гъилевай пачагьлугъдин аксина фялейрин забастовкаяр кьиле тухвана, Мукьтадир Айдинбегован, рутулви Гъани Эминован регьбервилик кваз Бакудин большевикрин чинебан парттешкилатдин тапшуругъар тамамарна… Яшайишдин гьалар себеб яз, 1919-йисуз зун хайи Ахцегьрин хуьруьз ахкъатна. 1919-1925-йисара райондин гьар жуьре идарайрани карханайра ва 1925-1958-йисара датIана дигидай цин майишатдин управленидин къурулушда зегьмет чIугуна. Сифте 12 йисуз — инженер-техниквиле ва 21 йисуз — начальниквиле. И девирда техникадин рекьяй жуван регьбервилик кваз Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районра цин майишатдин са жерге имаратар эцигна, кардик кутуна. Гьабурукай яз, “Ахцегь-гуьне”, “Ахцегь-къуза” къаналрин ва Агъасиеван тIварунихъ галай колхоздин къаналрин къурулушдин (умуми яргъивал — 19 км), санлай 8,9 километрдин яргъивал алай 6 трубопроводдин, вацIун къерехар мягькемарунин 320 кубометр бандар ягъунин тIварар кьаз жеда. Докъузпара районда майишатдин къенепатан 3 къанал (яргъивал 21,6 км), 7 водопровод (10,7 км) ва Рутул районда 17 километрдин яргъивал аваз майишатдин къенепатан 4 къанал ва 600 метр алай водопровод кардик кутуна.
Гьар йисан гатфариз дагълара живер цIраз ва къати марфар къваз арадал къвезвай тIебиатдин бедбахтвилер алудунихъ галаз санал чна датIана пуд райондин магистральный ва майишатдин къенепатан къаналарни цин имаратар реконструкция хъийизвай. Анжах гьакI таъминариз жезвай чавай йис-йисандавай артух жезвай багъманчивилин, саларбанвилин ва тварцин магьсулрин майданар патал дигидай цин игьтияжар.
Ватандин ЧIехи дяведин девирда за, зегьметдин фронтдин иштиракчи яз, контролёр-десятниквилин везифаярни тамамарна. Суварин, базардин йикъар талгьана, галатун тийижиз, дуьз 33 йисуз производстводин гьа са къурулушда кIвалахна. Компартиядини Совет Гьукуматди зи зегьметар са шумудра ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин гьуьрметдин грамотайралдини “Хуьруьн майишатдин отличник” лишандалди, “Баркаллу зегьметдай”, “Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945-йисарин баркаллу зегьметдай” медалралдини къиметлу пишкешралди къейдна…”
— Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районрин хуьрерин агъсакъалрин сиверай заз жуван чIехи бубадин тIварцIихъ лугьузвай лайихлу келимаяр ван хьайила, гьадан гьуьрметдай захъ галаз хуш рафтарвилер авурла, рикI дамахдин гьиссерив ацIуда. Гьелбетда, а гьуьрметдиз, чIехи бубадин баркаллу крариз вафалу жез алахъзава зун. Месела, Мегьарам бубадин тIвар эбеди авунин мураддалди 2010-йисуз чна магьледин собранидал адан кIвачихъ Ахцегьрин гуьне патан са куьче ягъунин меслят хьана ва и жигьетдай анал рейсадвилелди кьабулай къарар Ахцегьрин хуьруьн ва райондин собранийризни рекье тунай. Райондин регьберди и кардин тереф хвена, адан тIвар эбеди авунай пара кьадар сагърай, — лугьуз, рикIел хкизва жегьил итим, баркаллу чIехи бубадин тIвар-кар хуьзвай хтул Мегьарам Сутаева.
Вичин вири уьмуьр, къуватар хайи халкьдин къуллугъда эцигай Мегьарам Сутаеван шикил-къамат тамамди хьун патал чна ам мукьувай чидай касдихъ галазни суьгьбетарна.
Ханагъа Мегьарамовна Эскендерова (Сутаева), чи игитдин хайи руш, 50 йисан тежриба авай муаллим, РФ-дин просвещенидин отличник:
— Зи рагьметлу буба чешнелу чIехи хизандин кьил ва вичин девирдин зурба техник-инженер тир. Дагълух чилер дигидай цик кутунин бажарагъдин рекьяй адав агакьдай хьтин кьвед лагьай пешекар Самур дереда мад авачир. Вичин чирвилер ада Бакуда машгьур промышленник Нобелан нафтIадин мяденрин управляющий, инженер Форцманавай къачуна. Гьа макъамда чи чIехи буба Сутай вичин хизанни галаз Бакуда яшамиш жезвай. Хизандин дуст хьанвай Форцмана вичин хцихъ галаз санал (са классда кIелзавай таяр-туьшер ва къуншияр тир гадаяр мектебдилай кьулухъни пара вахтара санал жедай) зигьинлу Мегьарамазни вичин рекьяй тарсар гудай. Гьатта гуьгъуьнлай вичин хцихъ галаз Германияда кIелун давамарунни теклифзавай дагъви гададиз, амма бубади ихтияр ганач. “Мад гьич санани кIел тахвуртIани, цин къаналар туькIуьрдай пешекар яз, вав ви сенят — фу гва”, — лагьанай адаз инкъилабдин какахьай макъамда, Бакудай хъфидайла, немс инженерди. Авай чирвилерал рази тахьана, гуьгъуьнлай Мегьарама Буйнакскдин техникумни куьтягьна.
Ахцегьрин мектебда 5-класс акьалтIарай зун бубади Огни шегьердин дагъви рушарин интернатдик кутунай. РикIел алама, “Шасенем, заз ина акъваздай вахт авач. Ма, и зи рушан, ам тербиялу аял я, рабатвал ая” лагьана, буба хъфенай. Интернатда адаз, захъ галаз Ахцегь нугъатдал рахазвай дишегьлидиз, вирида Александра Яковлевна лугьуз акурла, каникулриз хтайла, за бубадивай и кардин сир жузунай. “Ам Александра ваъ, чи магьледаллай Ягьядин руш Шасенем я, бала. Маса халкьарин арада урусламиш жезвай хьтинди я, амма дидед чIал, милли адетар ада квадарзавач, жуванбуруз алакьдай куьмекарзава”, — жаваб ганай бубади.
За агалкьунралди гьа интернат, 1966-1972-йисара ДГУ-дин математикадин факультет акьалтIарна. Са йисуз Чеперин мектебда тарсар гана, ахпа, къенин йикъалдини Ахцегьрин 2-нумрадин юкьван мектебда кIвалахзава.
Зун интернатда 8-классда авайла, буба рагьметдиз фена. Гьавиляй адакай пара крар, суьгьбетар заз масабурун сиверай ван хьана чида. Зи бубадиз кьве паб ва цIуд аял — вад гадани вад руш — авай. Сифте паб Гуьлнисе, айвандилай аватна, набут амукьайла (медицина зайиф яз, дуьз 25 йисуз а дишегьли алкIана), хизандин язухдай адан вичин тIалабуналди бубади 1943-йисуз Гарагърилай (а макъамда ада Гарагъиз хъвадай цин трубопровод чIугвазвай) кьвед лагьай паб — чи диде Багъдат хкана. Гьадазни чун — вад аял хъхьана. Лагьана кIанда, чи чIехи хизан пара гьуьрметлудаказ яшамиш жезвай. Месела, кIвале, чIехи диде Гуьлсенемал алукь тавуна, къуншидив лигем, гьатта фуни вугудачир. ДатIана къуллугъдал алай буба кIвале чаз тек-бир аквадай. КIвализ хтайлани, тади квайвиляй пара вахтара ада стIун кIвачелайни хтIундачир. “Са табуретка гъваш, чан руш” лагьана, вилик чай къведалди, кIвачерик табуретка кутуна, хъуьцуьгандал ацукьдай. Гьамиша мугьман галайвиляй са кIвал чна мугьманриндини фялейринди яз гьазурнавай. Гзаф вахтара ана, кьиле Рутулрин къаналдин бригадир Къурбан халу аваз рутулрин фялеяр жедай.
Мегьарам буба Ахцегьа камаллу меслятчи хьизни машгьур тир. КIвал эцигдайдини, мехъер-межлис хьайилани, мел-бигердайлани, магьлединбур гьадал алукьдай. ГьакI улакь (лацу балкIан квай фургъун чи гьаятда жедай ва хъуьтIяй акъудун патал балкIандиз гьукуматди лазим кьадар векьер, жмых гудай) герек хьайилани, гьар жуьре маса месэлайрин патахъайни инсанар адан кьилив къведай. “Я диде, чи буба хуьруьн судья яни?”, — бязи вахтара агь акъатдай чай.
Мегьарам бубадин инсанвилин ва мергьяматлувилин къилих къалурзавай хьтин са кьве дуьшуьш. Дяведилай гуьгъуьнин йисарин четин вахт тир. Рутула бубадал рагьметлу Вагьид духтурдин (Вагьабов) диде гьалтда. АлукIдай пек-парталдихъ са чувалда авай техил дегишарна, Ахцегьиз хкведай рекьел алай ам парни гваз бубади Мишка лакIаб алай вичин лацу балкIандал ахкьадарда ва “килиг гьа, вах, гьич санални эвичIмир, гьайванди вун, секиндиз хутахна, чи кIвалин вилик квай Ядран майдандин кимив ахгакьарда” лагьана, таъкимарда. Вич ла-гьайтIа, къайгъуйрилай кьулухъ гьанай Ахцегьиз кIвачи-кIвачи хтанай.
“Ахцегь-Кьакар” къанал тухудайла, чи кIвале агъзурралди “Летучая мышь” нафтIадин лампаяр ва челегралди нафтIар авай. Чи хизандин пеше гьа лампаяр михьун, абура нафт цун тир. ХъуьтIуьн береда фялейри нафтIадин экуьналди пуд сменада кIвалахзавай эхир. Бубадин сивяй ван хьайивал, магьсулрин агъзур гектарралди чилер цик кутадай мумкинвал гузвай и къаналдихъ а макъамда дяведин стратегиядин метлеб авай. ИкI, къуншидиз са путулка нафт гана лугьуз, буба силисдик акатна, дустагъиз кIан хьайи дуьшуьшни хьанай.
Квез чида хьи, исятда Ахцегьа саки гьар садан гьаятда къуй (хъвадай михьи яд хуьзвай гьавиз) ава. Чи шартIара датIана хъвадай михьи яд тежезвайвиляй бубади гьеле дяведин йисарилай вилик Ахцегьа сифте яз кIвалин вилик къванцин чарх алай къуй туькIуьрна. 18 тонн яд кьазвай ам исятдани ишлемишзава. Магьледа сада мехъер ийидайла, бубади стхайрив яд ахвадарна, къуй михьидаказ чуьхуьз ва ам таза цив ахцIуриз тадай. Сивел хъвер-зарафат алай ва кIула цурун кварар авай 20-25 папа къуйдай мехъерин ятар тухузвай гуьзел шикилар гилани зи вилерикай карагзава. Абуруз регьят хьун патал бубади гьаятдиз кьилдин кран акъуднавай. “Чир хьухь, чан балаяр, жемятдиз яд гунилай еке суваб кар авач. Им за са чаз ваъ, вири магьле патал туькIуьрнавай къуй я”, — яд кIанз къведайбуруз чна чин чIуриз кичIела, ара-ара тикрардай бубади. Гьакъикъатдани, Хъваскаррин чи магьледа (исятда Мукьтадиран тIварцIихъ галай куьче), гьатта гуьне пата лагьайтIани жеда, чи къуйдай хийир-шийирдиз яд ишлемиш тавур хизан авач…
Зи рикIел Мегьарам Сутаевакай Ахцегьрин музейдин директор, ДАССР-дин культурадин лайихлу работник Фикрет Дагъларова лагьай келимаяр алама: — Са шумуд йисуз Мегьарам Сутаеван гъилик бригадирвална, заз ам лап хъсандиз чидай. Гьакьван михьи, селигъалу, гъиляй гьар са кар къведай зурба суй авай инсан тир ам. Рагьмет хьуй! Исятда гъиле еке дипломарни къуватлу техника аваз, жемят дигидай целди таъминариз жезвач. Ада вичин хивез хушуналди вири Самур дередин хуьрер-мулкар гьам дигидай, гьам хъвадай целди таъминарунин жавабдар везифа къачуна, кьилиз акъудзавай. Месела, “Ахцегь-Кьакар” къаналдин яд ада акI дуьздаказ ишлемишдайвал пайнавай хьи, къаналдик квай хуьруьнэгьлийриз гьардаз дигидай вичин югъ, вахт-чIав чидай. Нубатсуздаказ яд ишлемишун, ам гьакI вацIузни кIамариз ахвадарун, артухлама, рекьера тун халис тахсиркарвал яз гьисабдай. Лацу балкIандал алаз гьар юкъуз ада вичи гуьзчивалдай къаналрин кIвалахрин къурулушдал, вучиз лагьайтIа, хуьруьн майишатдин экономика, жемятдин гьал-агьвал иллаки сезондин вахтара къаналра яд хьунилай аслу тир. Гьа къаналрин, яни вацIун яд хъванни ийизвай жемятди, гьикI хьи, яд кьацIурдай кас жедачир.
Гатфариз къаналар акъашиз ва къайдада хутаз, КIелез хивяй кьавалри зуьрне-далдамдик ван кутурла (эхь, гьар са дуьшуьшдиз ва гьар са магьле патал бубайрилай адет яз атанвай талукь макьам авай. Гьайиф хьи, и хъсан адет гила квахьнава), гъиле пер-каца аваз, мел-бигердиз экъечI тийир кас жедачир. КIвале куьмек авачирбуру хуьруьн общественный крарин кассадиз тайин кьадар пул гудай. Кхьин тавунвай и адетар кьасухдай кваз такьаз, месела, нубатсуз яд гузвай, яд кIамариз ахвадарзавай, рекьера твазвай тахсиркарриз сифте сеферда туьнбуьгь ийидай. Нагагь и чIуру крар тикрар хъхьайтIа, абурун никIера Мегьарам Сутаеван гъилибанри балкIанрал юг твадай. Къанал туькIуьр хъийир мелез текъвер ксарин кIвалерин къавариз пер ягъай дуьшуьшарни хьана. Гьавиляй Мегьараман сивихъай-гъилихъай инсанриз гьакьван игьтият авай.
Шарвилидиз ухшар Сутаев Мегьарам хьтин ахцегьвияр чи арайра гила, гьайиф хьи, лап тIимил я. Гьавиляй абур рикIел хуьнихъ, тIварар эбеди авунихъ, ахьтин ксарин чешнейралди акьалтзавай несил тербияламишунихъ еке метлеб ава.
Дашдемир Шерифалиев