(Эхир. Эвел — 9-11, 13-15, 16-нумрайра)

Ахцегьрин вини магьледа авай чкIанвай мискIиндин дараматдин кьиблепатан цла вичел кхьинар авунвай 45×40 сантиметрдин кьадардин къван ава. Адан къерехар тирвал жуьреба-жуьре нехишар авунва. Къванцин вини кьиле набататдин шикил чIугунва. Асул текст ирид цIарцIикай ибарат я. Кхьинар насх хатIуналда авунвайбур я.

Таржума:

“1) Регьимлу тир, Мергьяматлу тир Аллагьдин тIвар­цIелди. Шукур хьурай Аллагьдиз

2) чун пайгъамбаррин Агъадин уьмметдай тирбур авунвай ва хиве кьунвай

3) Адан Сунна кьилиз акъудайдаз тамам пишкешар ва кIани затIарин акьалтIай дережа,

4) мидаим яз Женнетда хьун. Эцигна и бахтавар мис­кIин­

5) Аллагьдин гунагькар лукIвари Вини магьледин агьа­лийрикай тир

6) и шегьердин, Ада вичин ажугъ гъил къачунал ва разивилел эвездайдак умуд кваз.

7) Мугьаммад пайгъамбардин гьижрадин тарихдиз: са агъзурни са вишни кьудкъанни цIекIуьд лагьай йисуз. Йис 1199”.

Гьижрадин 1199-йис 1784-йисан 13-но­ябр­диз гатIунна ва 1785-йисан 2-ноябрдиз акьалтI­на. Тарих чешмеда гьам гьарфаралди, гьамни рекъемралди къалурнава. Кхьинра къейднавайвал, мискIин эцигунин кIвалах­ра вини магьледин вири агьалийри иштиракна.

Къванцел авунвай асул текстинин кIаник къа­къатна кьилди кхьенвай мад са цIар гьалт­­зава. Чи фикирдалди, ам гуь­гъуьнлай ала­ва­ хъу­вунвайди я. Ада гьеле XVIII асирда эцигай­ мискIин цIийи­кIа туькIуьр хъувуникай хабар гузва.

Таржума:

“1.ЦIийикIа туькIуьр хъувуна ам чIехи къазиди 1270-йисуз”.

Гьижрадин 1270-йис 1853-йисан 3-октябрдиз гатIунна ва 1854-йисан 22-сентябрдиз акьалтIна.

Чна гьисабзавайвал, и цIарцIе гьалтзавай “чIехи къази” ибара Дагъустандин машгьур алим, шаир Ахцегь Мирзе Али эфендидихъ галаз алакъалу я. Тарихдай малум тирвал, ада хейлин йисара Самурдин округдин кьилин къазидин везифаяр тамамарна. Ри­кIел хкин, Самурдин округ урус гьукумдарри Самур дере Урусатдин пачагьлугъдик кутур 1839-йисуз арадал гъанай.

Са девирда гьамам магьледа аваз хьайи мискIиндин дараматдин кьиблепатан цла квадратдин кIалубдин, 30×30 сантиметрдин кьадардин къван ава. Адал вад цIар­цIикай ибарат текст ала, вични кIалубдин (рамка) къенепата ава. Кхьинар устаддаказ насх хатIуналди атIанва.

Таржума:

“1. Эцигна ва цIийикIа туькIуьр хъувуна цлар

2. и мискIиндин кимихъ галаз санал

3. Гьамам магьледин агьалийри, умуд кваз

4. Женнетдик ва кичI аваз Жегьеннемдин вилик

5. агъзурни кьве вишни кьвед лагьай йисуз гьижрадин. 1202-йис”.

Ахцегьрин вини магьледа авай мискIин­дай жагъай къванцел хьиз, и къванцелни тарих гьам гьарфаралди, гьамни рекъемралди къалурнава. Гьижрадин 1202-йис 1787-йисан 12-октябрдиз гатIунна ва 1788-йисан 30-сентябрдиз акьалтIна.

Чешмеди диндин дарамат ва адан патав гвай жемят кIватI жезвай чка — ким цIийикIа туькIуьр хъувунин карда магьледин агьалийри къугъвай роль къейднава. Текстина гьалтзавай “эцигна” ва “цIийикIа туькIуьр хъувуна” глаголри мискIин бинедилай фад эцигнавайди къалурзава. XVIII асирдин эхирра лагьайтIа, дараматда гьам эцигунрин, гьамни цIийикIа туькIуьр хъувунин кIвалахар тешкилна. Чешмедин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, ана Дагъустандин эпиграфикада сифте яз жемят кIватI жедай чкадин (ким) тIвар кьунва. Кхьинрай якъин жезвайвал, исятдани гьамам магьледа кардик квай и ким миск­Iиндин къвалав гьеле XVIII асирдилай гвай. Мадни, и чешмеди Ахцегьрин хуьре XVIII асирдиз (мумкин я, гьадалай виликни) “Гьамам” тIвар алай магьле авайдакай лугьузва. Чи фикирдалди, и магьледин тIварцIин дувулар юкьван виш йисара ава, гьикI лагьай­тIа, тIе­биатдин кудай цин чешмедал авунвай Ахцегьрин гьамамар дегь чIаварилай инихъ машгьур я.

Гутум

Гутумрин хуьр Ахцегь райондин дагълара гьуьлуьн дережадилай 2000 метрдин кьакьанда ава. Хуьруьн жуьмя-мискIиндин цла тунвай 50×20 сантиметрдин кьадардин къванцел насх хатIуналди атIанвай пуд цIар ала. Текст Къуръандин “Гъед” сурадин 39-аятдай къачунвай келимайралди акьалтI жезва.

Таржума:

“1. И дуьнья абур патал кIвал я, нихъ (гележегдин дуьньяда) кIвал авачтIа ва девлет я — ам нихъ авачтIа. Ам нихъ акьул авач­тIа, гьада кIватIда.

2. ЦIийикIа туькIуьр хъувуна и бахтавар мискIин Аллагь-Верди гьажиди 1214-йисуз.

3. Ва (бес) инсандиз жедайди анжах вичи авур сяйи (чалишмиш хьана къазанмишайди) я”.

Гьижрадин 1214-йис 1799-йисан 4-июндиз гатIунна ва 1800-йисан 24-майдиз акьалтI­на. Гутумрин мискIин эцигай девирди­кай хабар гузвай са чешмени авач. И кхьинра­ гьалтзавай Аллагь-Верди гьажи тIвар алай кас мискIин цIийикIа туькIуьр хъувунин кIва­лахар тешкилайди я. Адан тIварцIихъ галай “гьажи” гафуни ам Меккадиз гьаждал фейиди тестикьарзава…

Замир Закарияев,

тарихчи