Жаванриз тербия гун абурук диде-бубайрикай чарадаказ агалкьунралди яшамиш хьун патал герек тир чирвилер гунин мураддихъ рекье тунвай кIвалах я. Жаванвилин яшда авай аялриз тербия гунин месэлайрай гзаф макъалаяр, ктабар, пособияр кхьенва. Жаванар тер­бияламишунихъ гьар гьи тербиядин хьайитIани къурулушдиз хас те­рефар ава: ахлакьдин, руьгьдин, физический ва икI мад. Нетижалувал аялдин яшдин кьетIенви­ле­рилай ва ам вилик финин кьатIун­рилай аслу я.

Жаванвилин яшдин сергьятар шартIуналди тайинарнава: тахминан 11 йисалай 18 йисал агакьдалди. Жа­ванвилин жинсинилай яшдин девирди аял гележегда вилик финиз­ аква­дайвал таъсирзава. Сифте нубатда им а кар­дихъ галаз алакъа­лу я хьи, жаванви­лин яшда авайла, инсанрин таъсирдик кваз  дегишвилер гьат­за­ва. Идани гзаф кьадар гьам ра­­­­зи же­дай ва гьамни рази тежедай не­тижайрал гъун мумкин я. Хаталувал адакай ибарат я хьи, жавандиз пата­вай ийизвай таъсир кIевиди хьун ва ам уьмуьрлух яз амукьун мумкин я.

Гьа икI, жаванвилин яш инсанди масадалай аслу тушиз агал-кьун­ралди яшамиш хьун патал ала­кьунар ва вердишвилер къачузвай девир я. Жаванриз тербия гун сифте нубатда и яшдин девирдин психологиядин кьетIенвилерал бинеламиш хьун лазим я. Жаванрин психологиядин асул кьетIенвилер агъадихъ галайбур я:

—             чеб тамамвилелди масадбурулай аслу туширвилин игьтияж, чIехибурувай къекъечIун, муь­тIуьгъ тахьуникди жуван кьилдинвал къалурун;

—             таяр-туьшери чеб гьи­саба кьунин игьтияж. Бязи дуь­шуьш­ра абурун фикирар диде-бубайринбурулайни важиблу я;

—             патав гвай инсанри чпиз ар­­тухан дикъет гунин игьтияж, мумкин тир ва мумкин тушир вири жуьрейралди жув масадбурулай тафаватлу яз къалуриз алахъун, гьикI хьи, а патал алай инсанрин къи­­мет жаван патал гзаф важиблу я;

—             жува-жув пис патахъай къалурдай, я туш хьи, са вуч ятIа­ни квадардай гьаларикай кьил къак­ъудун;

—             галатуни, стресс­ди, къалабулухди пис таъсир авуникди жува-жувал агъуз тир гуьзчивал тухунин дережа;

—             гужлу гьиссер къа­луруникди артухан къизмишвал, пис ва хъсан гьиссерин таъсирдик (гьиссер) жаванри, чIехи­бурув гекъигайла, мадни заландаказ ва “хцидаказ” дерт чIугвада;

—             пис крари арадал гъанвай гьиссерал гуьзчивилин агъуз тир дережа (жаванди садлагьана вичин ажугълувал къалурун).

Жаванриз тербия гунин карда школадин хиве жавабдар везифаяр гьатзава. Диде-бубайрин ва жемиятрин фикирдалди, алай аямдин школади аялар тербияламишуниз тIимил вахт ва къуватар серфзава. Чпин нубатда, муаллимри, тербиячийрин хизанрин патай активный иштираквал авачиз, чпиз са мураддихъ рекье тунвай тербиядин кIва­лах тешкилиз четин тирди къейдзава. Идалайни гъейри, школадин асул везифа аялриз чирвилер гуникай ибарат я. Школада жаванриз тербия гунин кIвалахдин четинвилер агъадихъ галайбур я:

—             алай аямдин обществодин асантбур тушир марифатдин гьалар;

—             муаллимдин пешедин винизди тушир статус (дережа);

—             жуьреба-жуьре малуматрин булвал ва ачухвал;

—             жаванар “хъсандан” ва “пис­­дан” чIурукIа гъавурда хьун (абуру и гафар чпиз хийир хкудун патал ишлемишзава ва абур марифатдин ивирар хьиз кьабулзавач);

—             школада тербиядин кIва­лах­дин зайифвал, ам образование гунин кIвалах гегьеншаруниз элкъуьрун;

—             жаванрин ахлакь вилик финиз хъсандин таъсирзавай тарсар (культурология, эстетика, этика ва икI мад) тIимиларун.

Амма, гьа виликдай хьиз, диде­-бу­байри исятдани школадивай лап мукьувай кьиле тухузвай тербиядин кIвалах гуьзетзава. Дуьз­ ла­­­­гьай­­­тIа, муаллимри чпини тер­бия­дин кIва­лахдихъ агалкьун хьуниз итиж ийиз­ва. Алай аямдин шко­лада­ жаванриз тербия гун а кардихъ ­га­­лаз алакъалу я хьи, школади сифте­ нубатда аялриз паталай ­пис­даказ таъсирзавай крарихъ галаз активный женг чIугвазва. Гзаф вахтара жаванрив ажугълудаказ эгечI­завай социальный средадиз школади дурум гузва. И таъсир акь­­ван екеди я хьи, ада школади аялриз тербия гунин месэладиз пис­даказ таъсир авун ва гуьзле­миш­завай не­тижаяр хейлин агъузарун мумкин я.

Жаванриз школади тербия гунин асул месэлаяр агъадихъ галайбур я:

—             школадин уьмуьрдин гьар жуьре хилера чIехибурун ва жаванрин арада авай хъсан алакъаяр мягькемарун;

—             муаллимри жегьилар ахлакьлубур яз тербияламишунихъ рекье тунвай герек тир шартIар яратмишун;

—             алай аямдин жегьилриз тербия гунин кIвалахдин менфятлувал хкажунин рекьяй гьар жуьре авторрин къайдаяр ва методикаяр практикада ишлемишун ва ахтармишун;

—             жаванри чпи чпиз къимет гуниз, анализ авуниз, уьмуьрда жуван чка кьуниз ва маса ерийриз талукь месэлайрай абуруз тербиядин таъсир авун;

—            чпивай жегьилриз тербия гунин карда куьмек гуз жедай образованидин маса идарайрихъ, гьакIни тербиячийрин хизанрихъ галаз санал менфятлу кIвалах тешкилун патал шартIар яратмишун.

Къейд ийин, гьихьтин алахъунар авуртIани, анжах са школадивай къе жаванрихъ ахлакьлу бинеяр арадал гъунин везифа кьилиз акъудиз жедач. Кьилин тербия гузвайди (воспитатель) хизан хьун ла­зим я. Диде-бубайри аялриз тербия ва образование гунин месэлайра жезмай кьван гзаф иштиракун патал хизанди ва школади санал кIва­лахун активламишна кIанда.

Нариман Мамедов журналист-педагог,

РД-дин культурадин лайихлу работник