Милли газетдин редакцияда кIвалахзавай цIуд йисара заз гьукуматдин чIехи къуллугърал алай чи халкьдин векилрихъ, районрин, хуьрерин кьилера авайбурухъ, карханайрин, майишатрин регьберрихъ галаз гуь­руьш­миш жедай, са кап фу недай мумкинвал хьана. Гьар садахъ вичиз хас къилихар, алакьунар, чирви­лер, агалкьунар ва гьакI синихарни авай. Амма хсуси игьтияжар кьулухъ туна, ви­чиз жезвай зиянни кваз такьуна, жемятдин, халкьдин итижар вилик кутур, жуванбур патал датIана къени крарин гуьгъуьна хьайи руководителар зал тIимил гьалтна. Абурукай садни кьуьч­хуьрви ­Агьмедан руш  Зара  Латифова  я.

Ам заз, КПСС-дин Агъул райкомдин секретарь тирла, “Коммунист” газетдиз акъатза­вай макъалайрай чидай. Зара Агьмедовнадихъ галаз зун ам ДАССР-дин недай-хъва­дай шейэрин промышленностдин министр тирла таниш хьана. Им 1982-йис тир. Анлай инихъ Кьурагь дередин тават мадни чIехи дережайрив агакьна. Гьихьтин жавабдар кIва­лах вичел тапшурмишнатIани, ада ам ми­хьи­вилелди, намуслувилелди, агал­кьун­рал­ди­ тамамарна. Гьа са вахтунда халкьдин ме­с­­элаярни гьялна.

Жемятдин къайгъуда

Винидихъ лагьанвай гафар тестикьарзавай са мисал гъиз кIанзава. 1980-йисарин эхирра, Советрин Союздин сад лагьай президент М.Горбачев себеб яз, уьлкведа кьиле фейи вакъиаяр советрин инсанрин рикIер къарсатмишайбур хьанай. Рахадай, чпин фикирар лугьудай, карханайрин, майишатрин, идарайрин регьберар сечки авуна хкядай азадвал, ихтиярар ганвай уьлкведа гьич фикирдизни гъиз тежедай аламатар арадал къвезвай. Мегьарамдхуьруьн райондани зегьметчийрик, жемятрик гъулгъула акатнавай. Райондин кьиле авайбуруз акси митингар тешкилзавай. И чIавуз Зара Агьмедовна ДАССР-дин соцобеспеченидин министр тир. Вичин жавабдар везифаяр гъавурда, вини дережада аваз тамамарзавай.

Гьа и вахтунда Зара Агьмедовнадин патав Мегьарамдхуьруьн райондин агьалийрин патай векилар къвезва ва адавай хтана, райондин кьил кьун тIалабзава. Районда кьиле физвай гьаларикай министр бейхабар тушир. Халкьдин патай атанвай векилри, виликдай санал кIвалахай коммунистри “къенин четин гьалара анжах са валай чи районда къайда хутаз, ам пайгардик кухтаз жеда” лагьанай.

Уьлкведа арадал къвезвай гьаларни фикирда кьурла, секин, жавабдар, гьуьрметлу­ къуллугъ туна, райондиз хъфин садани гуьзетнавачир. И кардикай ван хьайила, чидай­буру кьетIивилелди лагьанай: “Герек авайди туш”. Амма Зара Агьмедовнадивай вичивай куьмек тIалабай ва вичиз фадлай чизвай инсанрин теклифдиз ваъ лугьуз хьанач. 1989-йисан июлдин вацра райондин коммунистри Зара Латифова КПСС-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарвиле хкяна.

Ам и везифайрив эгечIай са йисни зуралай чи арада суьгьбет кьиле фенай. Адан са бязи паяр инал рикIел хкиз кIанзава.

“Мурадар гьакъикъатдиз элкъуьрун патал са кар герек я: гьар са зегьметчиди, къуллугъчиди гьакъисагъвилелди, намуслувилелди зегьмет чIугун. Анжах ахпа  чалай са вуч ятIани алакьда. Анжах ахпа чи суфрадик­ фуни къафун жеда. Агь, эгер гьар нянихъ инсанди вичи вичиз “за къе жемятди баркалла гъидай гьихьтин кар авуна?” суал гуз ва адаз лайихлу жавабни хгуз хьанайтIа, гьи­кьван­ хъсан жедай! Чун къенин йикъални къведачир. Чка-чкадай заз зенгзава: “Фу авач, гъуьр гьатзавач…” Бес сала, багъда кIва­лах­завай­даз фуни гьат тийидайла, чун хьтинбурукай креслойра ацукьна вучзавайди я? Элкъвена кьуд патахъ мублагь чилер галайла, инсанар зегьмет чIугваз вердишбур тирла…”

Суалар, тIалабунар, зенгерни гзаф жезвай, кабинетдиз къвезвай инсанрин кьадарни тIимил тушир. Дуланажагъдин, яша­йиш­­дин, культурадин, здравоохраненидин, образованидин месэлайрал гьалтайла район лап гуьгъуьна амай. Амма инсанри са вуч ятIа­ни дегиш жедайдахъ инанмишвалзавай. Гьа и инанмишвал квадар тавун патал Зара Латифова сифте йикъалай районда инсандиз, адан игьтияжриз жаваб гудай сиясат тухунив эгечI­на. Нетижаярни виле акьадайбур хьана.

“Эцигунрин месэлайриз за гзаф фикир гана. Районда сифте яз йиса 10 млн манатдив­ агакь­на кIвалахар тамамариз алакьдай эцигунринни мелиорациядин объединение, куьчейра, рекьера къир твадай ПМК, нотариальный контора ачухна. Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводди сифтегьан консервияр акъудна. Ширвановка-Чахчар рекье, Кье­пIир­рин, Уружбайрин, Гъепцегьрин, Гилийрин, Муьгъверганрин, Советский хуьрерин кьилин куьчейра къир туна. Вири хуьрер газдалди­ таъминарунин кIвала­хар, Самурда, Бут-Къазмайрал школайрин дараматар эцигиз гъиле кьунва. Тагьирхуьруьн-Къазмайрал поликлиникани галай больницадин дарамат эцигун патал проектдинни сметадин документар туь­кIуьр­нава. Самурда парталар цвадай цех кардик кутада. Мегьа­рамдхуьре Дербентдин ДСК-ди гзаф квартирайрин кIвал эцигзава…”

Ибур йисни зуран вахтунда авунвай гьа­къикъи крар, мурадар мадни къенибур, къачуз кIанзавай камар гегьеншбур, агьалийрин дуланажагъ ва райондин экономика, яшайиш­ вилик тухудайбур тир. Амма гьалар гьич фи­кир тавур патахъ элкъвена.

Уьлкведин кьилиз Борис Ельцин атана. Адани советрин девирдихъ галаз алакъалу вири ивирар пучдай, халкьари цIуд йисаралди кIватIай девлетар тарашдай, тахсиркаррин дестейрин гъиле вири ихтиярар, къуватар твадай сиясатдиз рехъ ачухна. Сергьятдал алай Мегьарамдхуьруьн район гъиле кьаз кIанзавайбурун дестеярни майдандиз акъатна ва абуру Зара Латифовадин вилик къуллугъдилай элячIунин шартI эцигна. Кабинетдиз атайбурук виликдай вичиз райондиз хъша лугьуз тIалабай коммунистарни квай. Абурун чин кайила, ксари лагьана: “Зара Агьмедовна, чна ваз гьа виликдай хьиз гьуьр­метзава, амма къенин вахт види туш. Къе чаз викIегь, дирибаш, хци гадаяр герек я”.

— Эгер гьуьрметзаватIа, гъиле кьунвай крар кьванни куьтягьиз тур зав. Абур зун патал ваъ, чи жемятар патал я эхир,  — лагьанай З.Латифовади.

Ваъ, ван атанач. Жегьил “хцибур” кьиле авай дестейрин кьетIивал акурла, Зара Агьме­довнади “квез хъсан рехъ хьурай” лагьана. Ам­ма рехъ къалпди, кьацIайди, къурбандринди хьана. Райондин тIвар чIуру терефдихъай акъатна…

ЧIехи ихтибар

Зара Агьмедовнадин чирвилер, алакьунар, башчивилин, регьбервилин бажарагъ, зегьметчи инсанрив къайгъударвилелди эге­чIунин ери кьуру чкадал арадал атанвайди тушир. ВЛКСМ-дин Мегьарамдхуьруьн рай­комдин 1-секретарь, КПСС-дин Агъул райкомдин 2-секретарь, Мегьарамдхуьруьн райисполкомдин председатель, Дагъустандин обкомдин алишверишдин ва яшайишдин рекьяй къуллугъ авунин отделдин заведующий, ДАССР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин ва ахпа соцобеспеченидин министр, КПСС-дин Мегьарамдхуьруьн райкомдин 1-секретарь, ДАССР-дин Верховный Советдин депутат, РД-дин гьукуматдин къуллугъчи хьун патал дерин чирвилерни, намус вине кьуна, жувал зегьмет чIугунни, тежрибани герек тир.

Къуллугъдин ихьтин дережайриз хкаж хьун Зара Агьмедовнадиз садрани регьят акъвазайди туш. Виликди къачузвай гьар са кам манийвилерал, цацарал ацалтна. Же­гьил­, уьтквем, бажарагълу, такабурлу лезги руш адан алакьунрикай къурху авай такIан­бурун кIирерикни акатиз, хкатна.

1966-1971-йисара Мегьарамдхуьруьн районда къуллугърал хьайи ксари тести­кьарзавайвал, Зара Латифовади халкьдин арада еке гьуьрмет, авторитет къазанмишна. Да­тIана инсанрин юкьва хьуналди, абуруз дердияр туькIуьриз куьмек гуналди, къени крара­ вичи чешне къалуруналди, жегьилрин, комсомолрин менфятлу теклифрин тереф хуьналди, гьатта партиядин райкомдин къуллугъчийрин чиниз экъечIуналди — пленумрал, бюройрал, совещанийрал гъалатIриз, зиянлу крариз рехъ гузвайбур критика авуналди. Гьелбетда, авай гаф ачухдиз лугьудай уьтквемвал, вичин чирвилерихъ, алакьунрихъ инанмишвал авай комсомолдин секретарди вичиз аксивалдай, пехилвалдай ксарни майдандиз акъудна.

Сифте цаз хабарсуз акьахна. Латифовадикай гележегда къуллугъдин жигьетдай “кьев” жедайди кьатIай райондин регьбердиз багьнадалди ам Мегьарамдхуьруьн юкьван школадин директорвиле эцигиз кIан хьана. Гьелбетда, гар гьи патахъай къвезвайди ятIа аннамишай Заради ва бюродин са пай членри разивал ганачир.

Гьеле университетдин 4-курсуна амаз, Коммунистрин партиядиз кьабулнавай рушаз  КПСС-дин ЦК-дин къвалав гвай партшколада (ВПШ) кIелдай ашкъи авай. Пуд сеферда Латифовади документар гьазуриз райкомдин орготделдиз вугана, анай обкомдиз ракъур­за­вайди тир. Гьар сефердани райкомдин           1-секретарди “ви документар кьабулнач” ­лу­гьуз муш­­тулух гана. Обкомдиз акъатайла, ­Ла­тифо­­­­вади орготделдин заведующийдивай ви­чин документар кьабул тавунин сир вуч ятIа чирун кьетIна. КилигайтIа, документар от­дел­диз­ агакьарзавачир. Ада, докумен­тарни­ гьа­зур­на,  Латифова Ростовдиз рекье туна. Зара­­ди­ имтигьанар агалкьунралди вахкана. Ина ам­ лап чешнелу кIелзавайдаз эл­къвена­. ВПШ-дин газетдиз “Зара Латифовадилай чеш­­не къачу” тIвар алаз макъалани акъатнай.

Руьгьдин судья

Ягь инсандин руьгьдин судья я лугьуда. И гафар чи макъаладин игитдизни талукь я.  Кьвед лагьай курсуна кIелзавайла, лезги рушаз КПСС-дин Дагъустандин обкомдай эвер хъувуна ва ам партиядин Агъул райкомдин идеологиядин рекьяй секретарвилин къуллугъдал тайинарна. Жегьил патал им гуьзлемиш тавур кар тир. Обкомдин 1-секретарь М.Умаханов жегьил коммунистдин, бажарагълу тешкилатчидин алакьунрихъ инанмиш хьанвай.

Дагълар, патан чка. Маса чIалал рахазвай­ агьалияр… Жегьил дишегьлидик са тIимил къурхуни акатна. Яргъал йисара Кьурагь, До­къузпара, Мегьарамдхуьруьн районра пр­о­курорвал авур кьуьчхуьрви Агьмедаз рушан рикIин гьиссерикай хабар хьана ва ада рушаз­ лагьана: “КичIевал рикIе твамир, чан бала. Жемятрихъ галаз рахадай чIал чир хьайитIа, вири хъсан жеда. Ваз гьуьрметун, вун регьбердай кьун валай, ви намусдилай, къени крарилай, инсанрив эгечIзавай тегьердилай аслу жеда”.

И гафар Зара Агьмедовнади са чIавузни рикIелай алуднач. Агъул районда кIвалахай кьве йисни зуран вахтунда лезги руша ахьтин­ гьуьрмет къазанмишна хьи, ам хъфизвайдакай хабар хьайи гзаф инсанри гьайиф чIугуна. РичIарин школадин директорди куьрелди лагьана: “Агъулай рагъ хъфена”.

1977-йисуз Латифовадиз обкомдай тади гьалда атунин буйругъ гана. Бюродал Зара Агьмедовна Мегьарамдхуьруьн райисполкомдин председателвиле тайинарунин къарар кьабулна. Зурба ихтибар. Дишегьли, кьве гъил къакъажна, мадни гьевесдивди вичин везифайрив эгечIна. Ада район патал хъсан крар гъиле кьуна. Республикадин гьакимрив  райондиз герек такьатар чара ийиз туна.

Гьа икI кIвалахайвиляй ва масабурни ­кардал желб авурвиляй Мегьарамдхуьре гьа йи­сара мугьманхана, гьар сад 8 квартирадикай ибарат яшайишдин 2 кIвал, агьалийриз яша­йишдин рекьяй къуллугъдай комбинат, автостанция, сбербанкдин дарамат эцигна. Райцентр аваданламишна, кьилин куьчейра къир туна, районэгьлийри къени хушдиз ял язавай парк кутуна. Культурадин дарамат ачухна.­

Зара Агьмедовнадин алакьунар, тешкилатчивилин бажарагъ фикирда кьуна, 1980-йисуз ам ДАССР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин министрвиле тайинариз кIанзавай. И чIавузни ада вичин къилих къалурна. РСФСР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин министрди кьабулун гуьзлемишиз, ам са шумуд сятда приемныйда акъвазна. Маса инсанар министрдин кабинетдиз физ, эхкъечIзава. Сабур хуьзва дагъви дишегьлиди, амма вахт физва. Эхирни ада секретаршадиз наразивал кваз лагьа­на: “Вуч я, зун Дагъустандай атанвайди тирвиляй кваз кьазвачни? Фена министрдиз лагь, зун иниз къуллугъ тIалабиз атанвайди туш. Эгер заз теклифнаватIа, кьабулни авурай. ТахьайтIа, зун исятда хъфида”.

Министр Степан Чистоплясова геж кьабулунай Зара Агьмедовнадивай гъил къачун тIа­лабна. Яргъалди суьгьбет авурла ва ди­шегь­лидиз авай чирвилерин, тежрибадин, республикадин халкьдин майишат авай гьалдикай хабардарвилин дережа, савадлувал, михьи такабурлувал акурла, ам лап шад хьана­. Гуьгъуьнин йисара З.Латифова гьихьтин­ теклиф, тIалабун гваз Москвадиз фена­тIа­ни, Чистоплясова адан тереф хвена ва куьмекар гана.

Махачкъалада, Дербентда, Хасавюртда, Къизлярда карханаяр реконструкция авуна ва суьрсет гзаф акъуддай мумкинвилер артухарна. Меркезда министерстводик акат­завай карханайра кIвалахзавайбур патал    400 касдин общежитие, 90 квартирадин кIва­лер эцигна. Хейлин хуьрера туьквенар патал цIийи дараматар ишлемишиз вахкана. Ми­нистрдин агалкьунар СССР-дин ва РСФСР-дин недай-хъвадай шейэрин промышленностдин министерствойри къейдна.

Идалай гуьгъуьниз Зара Агьмедовна обкомдин алишверишдинни агьалийриз яша­йиш­дин рекьяй къуллугъдай отделдин заведующийвиле тайинарна. Инани, ДАССР-дин соцобеспеченидин министр, цIувад йисуз ДАССР-дин Верховный Советдин депутат тир­лани, 1992-йисуз РД-дин гьукуматдиз кIва­­лахал хтайлани, Зара Агьмедовнади республикадин аваданлувал, халкьдин асайишвал патал зегьмет чIугуна. И важиблу кардиз ­вичин вири уьмуьр бахшна. Ам чи халкьдин тIвар виниз акъудай баркаллу рушарикай сад, чи дамах я.

Къадим Грециядин философ Цицеронахъ ихьтин гафар ава: “Виридалайни багьа безек михьи ягь-намус я”. РД-дин госкъуллугъдин лайихлу работник, “Хайи чилиз авай кIани­ви­ляй” знакдин иеси, РД-дин агъсакъалрин советдин член Зара Латифовади  80 йисан уьмуьрда лезги намус михьиз хвена. Гьихьтин чIехи къуллугърал хьанатIани, ада, са бязибуру хьиз, нефсиниз, тарашунриз рехъ ганач, къуллугъдикай чIуру ниятар аваз менфят къачунач. Инсанвилин, пешекарвилин, намуслувилин, ахлакьдин ва марифатдин жигьетдай ам къенин руководителри чешне къачудай инсан ва регьбер я. Чна адаз юбилей тебрикзава. Сагъвал хьурай вахъ, чи такабурлу вах!

Нариман Ибрагьимов