(Эвел — 16-нумрада)

…Къуръанда Аллагь-Таалади пуд аятда ирсинин къанунар тайинарнава. Сад лагьай аят “асулрин” (яни диде-бубайрин) ва “хилерин” (яни аялрин) ирсиниз талукь я, (4-сура, 11-аят, мана):

“Аллагьди квез эмирзава куь веледрин гьакъиндай (диде-буба кьена, варисрикай анжах аялар амукьайтIа): гада-аялдиз (эркекдаз) кьве руш-аялриз (кьве дишидаз) кьван пай гун. Эгер абур (аялар)  (вири) дишегьлияр (рушар) яз хьайитIа, (чебни) кьведалай гзаф,  абуруз (рушариз) ада (кьенвай касди вичелай кьулухъ) тунвайдан (ирсинин) пудай кьве пай (ава). Эгер ам (варис аял) са руш яз хьайитIа, адаз (рушаз) зур пай (ава). Адан (кьенвай касдин) диде-бубадиз ада тунвайдакай (ирсиникай) абурукай (кьведакай) гьар садаз ругудай са пай ава, эгер адаз (кьейидаз) велед аваз хьайитIа. Эгер адахъ велед (аял) авачиз хьайитIа ва адан варисар (анжах) диде-буба ятIа, дидедиз пудай са пай жеда (амайди — вири бубадиз). Эгер адахъ (кьейидахъ) стхаяр (кьвед ва я артух: стхаяр кьилди ва я вахарни галаз) аваз хьайитIа, адан дидедиз ругудай са пай (ава), ада веси авур весидилай гуьгъуьниз (кьилиз акъудайдалай кьулухъ) ва я (адан) буржунилай (ам вахкайдалай) кьулухъ. Куь бубаяр-дидеяр ва куь рухваяр (веледар) — квез абурукай вуж квез менфятлувилиз (и дуьнья патални, Эхират патални) гзаф мукьва ятIа чизвач. (Ирсинин кар квез эмирнава) — Аллагьдин патай авунвай ферз яз. Гьакъикъатда, Аллагь вири чидайди, камаллуди я!”.

Кьвед лагьай аят гъуьлуьнни папан ва дидедин патай стхайрин ирсиниз талукь я (4-сура, 12-аят, мана):

“Ва квез (гъуьлериз) куь папари (абур кьейидалай кьулухъ) тунвайдакай зур пай (ава), эгер абуруз (папариз)  аял авачиртIа. Эгер абуруз (куь папариз)  аял аваз хьайи­тIа, квез абуру (папари) тунвайдакай кьудай са пай ава, абуру (папари) веси авур весидилай ва я буржунилай (ам вахкайдалай) кьулухъ. Абуруз (куь папариз) куьне тунвайдан кьуд паюникай са пай (ава), эгер квез велед (аял) авачтIа. Эгер квез ве­лед аваз хьайитIа, абуруз (куь папариз) куьне тунвайдан муьжуьд паюникай са пай (ава), куьне веси авур весидилай ва я буржунилай (ам вахкайдалай) кьулухъ. Эгер (кьенвай) итимдихъ ва я (кьенвай) дишегьлидихъ (я диде-буба, я аял авачиз) ма­са варисар аваз хьайитIа ва адахъ (кье­йи­­дахъ) (дидед патай) стха ва я (дидед патай) вах аватIа, абурукай (кьведакай) гьар садаз ругуд паюникай са пай (ава). Эгер абур (дидед патай стхаяр ва я вахар) адалай гзаф аватIа, абур вири пуд паюникай са паюнин иштиракчияр я (ирсинин пай, эркек — диши талгьана, ви­ри­даз сад хьиз пайда), веси авунвай ве­сиди­лай гуьгъуьниз ва я буржунилай (ам вахкайдалай) кьулухъ (вични ахьтин ве­си) ва­рисриз зарар тагудай. (И кар квез Аллагьди буюрмишнава) —  Аллагьдин патай тир эмир яз. Аллагь вири чидайди, юм­шагъ­­валдайди  (гунагь авурди тадиз ­жазаламиш  тийидайди,  мергьяматлуди)  я!”.

Пуд лагьай аят хайи вахарин, стхайрин ва бубадин патай вахарин, стхайрин ирсиниз талукь я (4-сура, 176-аят, мана):

“Абуру вавай “фетва” (къарар акъудун, ирсинин месэла гьялун) хабар кьазва­. Лагь: “Аллагьди квез “фетва” гузва (диде-буба ва аялар авачиз) кьейи касди тунвай ирсинин патахъай”. Эгер (флан) кас (стха) кьейитIа, вичихъ велед ва диде-буба авачиз ва адахъ вах амукьайтIа, адаз (вахаз) ада тунвайдакай (ирсиникай) зур пай жеда. Эгер ам (вах) аял ва диде-буба авачиз кьейитIа, адан (кьейи вахан) вири ирс адаз (стхадиз) жеда. Эгер абур (кьейи стхадин вахар) кьве вах амукьнаватIа, абуруз (кьве­даз) пуд паюникай кьве пай жеда ада тунвайдакай (ирсиникай). Эгер абур (амукь­­навай варисар) стхаяр ва вахар, итимар ва дишегьлияр яз хьайитIа, (а чIа­вуз) итимдиз кьве дишегьлидиз кьван пай къвезва. Аллагьди квез баян гузва, куьн ягъалмиш тахьун патал. Аллагь вири крар чизвайди я!”.

Гьадисда лагьанва (мана): “Агакьара куьне ирсинин тайин паяр (малум кьадарар) ам талукь ксарив (сагьибрив, варисрив) ва вуч амукьайтIа, ам хце (куьне) виридалайни мукьва  (кьейидаз виридалайни талукь) итимдиз” (Бухарий, Муслим).

Маса гьадисда лагьанва (мана): “Куьне­ (квез) ва масабурузни “фараиз” илим чи­ра, дугъриданни, ам вири илимрин зур пай я ва ам рикIелай алудзава. Ам я зи уьм­мет­дай къахчудай сифте шей я” (Ибн Мажагь).

И делилри къалурзавайвал, ирс паюн Аллагьдин патай эмир я, ам Аллагьдиз иба­датун я ва а кар тавуна турди гунагьда ава. Чун, мусурманар, ирс паюнин къайдаяр­ чирна, а кар кьилиз акъудиз алахъна кIанда.

Къейд ийин хьи, ирсинин паярин сагьиб­риз, яни варисриз, чпин пай муькуь варисдиз гудай ихтияр ава. Мисал яз: буба кьейидалай кьулухъ кIвале дидени гъвечIи хва амукьна. Амай стхаяр шегьерда яшамиш жезва. Абуру, бубадилай агакьнавай ирс пайдайла, гьар сада вичин тайин пай я вахчуна, я ам (гьар сада вичин пай) амай варисриз багъишна кIанда (акI тавуртIа, виридаз гунагь жезва). “Фараиз” илим чIе­хи илим я, адакай гзаф ктабар кхьенва ва адаз талукь месэлайрин гьакъиндай ша­риатдин алимривай хабарар кьуна кIанда.

7. Кьейи инсандин паталай “гьаж бедел” авуна кIанзавайди.

Са мусурман кас кьейила, адан мукьва-кьилийрикай садбуру шариатда къалурнавай лазим крар ийизва, бязибуру ла­гьай­тIа, чпихъ делил авачир крар кьилиз акъуд­зава, адетар какадарзава. Чакай гьар сада кьейи касдиз менфят жедай, адав суваб агакьдай крар авун герек я. Ахьтинбурукай сад адан (кьейидан) паталай гьаж авун я (эгер ада вичин уьмуьрда тавунваз хьайи­­тIа). И кардин гьакъиндай шариатда делилар ава ва дуьньяда авай гзаф уьлквейра мусурманри а кар ийизва.

Гьадисда лагьанва (мана): “Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) са итимди икI лугьудайла ван атана: “Лаббайка-Шубрумадин паталай”. Ада хабар кьуна: “Вуж я ам, Шубрума?”. Ада лагьана: “Зи стха (ва я зи мукьвади)”. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) хабар кьуна: “Вуна ви пата­лай гьаж авунвани?”. Итимди  жаваб хгана: “Ваъ!”. Ада лагьана: “Сифте жуван паталай гьаж ая, ахпа — Шубрумадин!”. (Абу Давуд, Ибн Мажагь).

8. Гъусул авун важиблу (беден чуьхуьн чарасуз) тир гьалар авайди.

Михьивал авунин кьве жуьре ава: “гъве­чIи чиркинвиликай” —  дастамаз (гъилер чуьхуьн) къачурла, “чIехи чиркинвили­кай” (“жунуб” гьалдикай) беден чуьхвена, гъусул авурла, михьи жеда. Гъусул авун ми­хьи­вал къачунин ният аваз вири бедендилай (хам ва чIарар вири кьежирна) яд иличун я. Гъусул авун ругуд гьалда важиблу я:

гъуьлуьнни папан арада месин алакъа­­­яр хьайила;

неинки са мая акъатай дуьшуьшра, гьакI­­ни месин алакъаяр эхирдал кьван кьи­лиз­ акъудиз тахьайтIани, гъусул авуна кIан­да (гьам итимди, гьамни дишегьлиди);

дишегьлидиз вацракьилер хьайила. Иви акъваз хьайила, гъусул авун чарасуз я;

дишегьлиди аял хайидалай кьулухъ адай (тахминан яхцIур йикъан къене) акъат­за­вай ивияр акъваз хьайила (яни “нифас” куь­­тягь хьайила), гъусул авун чара­суз я;

мусурман кас кьейила (яни мейит чуьхуьн);

кафир касди Ислам кьабулайла, беден чуьхуьн.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов, диндин алим