1. Инсандин уьмуьрдин мана-метлеб вуч ятIа (Аллагь-Таалади инсан вуч патал халкьнаватIа).

Ислам динди вири инсанрин акьулда (фикирда) гьамиша авай пуд суалдиз гьахъ жавабар гузва: 1. Чун (инсанар) гьинай атанва? 2. Чун вуч патал атанва? 3. Чи эхир вуч я?

Сад лагьай суалдин гьакъиндай Аллагь-Таалади лугьузва (Гьаж-сура, 5-аят, мана):

“Эй инсанар! Эгер куьн (Къияматдин Юкъуз) чан хкунин жигьетдай шаклувиле аватIа, бес (чир хьухь квез) гьакъикъатда Чна куьн (куь ата-буба Адам) накьвадикай­ халкьна, ахпа (адан несилар) — стIал­дикай, ахпа — лахтадикай (ивидин), ахпа — (са сиве жакьвадай кьван) якIун кIусуникай суьрет тамам авунвай (вичел инсандин суьрет пайда хьанвай). Ва (сифтедай суьрет) тамам тушир, Чна квез баян гана ачухун патал (инсан халкь авунин гьалар, вядеяр ва Чи къудратлувал). Ва Чна (мягькемарна) тазва “аялдин кIва­лера” (дидедин  руфуна) Чаз кIан хьайибур тайин тир вахтуналди, ахпа Чна куьн акъудзава куьрпе аялар яз, гуьгъуьнлай куьн куь тамамвилихъ (къуватлу яшдихъ) агакьдайвал. Ва квекай ава вичин чан (Аллагьди) вахчузвайди (тамамвилихъ агакьдалди) ва ава квекай вич (Аллагьди) элкъуьрна хкизвайди уьмуьрдин лап усалвилихъ (кьуьзуьвилин зайифвилихъ), адаз чирвилерилай кьулухъ са шейни чир техжедайвал…”.

И аятди инсан гьич авачир шей тирди ва ам Аллагьди (Адам — накьвадикай ва адан несилар — стIалдикай) халкьнавайди къалурзава.

Кьвед лагьай суалдин гьакъиндай Аллагь-Таалади лугьузва (Аз-Зарият-сура, 56-аят, мана):

“Ва халкьнава За жинарни инсанар абуру анжах Заз ибадат авун патал”.

И аятда авай “ибадат” гафунин баян — Аллагьдикай чирвал хьун, Ам кIан хьун, Адаз муьтIуьгъ хьун, Ада инсанриз къалурнавай рекьиз табий хьун… я. И ибадат авуналди инсандин чан тамам гьалдиз ва вини дережадиз хкаж жеда ва и кар себеб яз инсандиз и дуьньядани, Эхиратдани гьакъи­къи бахтлувал жеда. Гьавиляй инсан Аллагьдиз ибадат авун патал халкьнава!

Пуд лагьай суалдин гьакъиндай Аллагь-Таалади лугьузва (Ар-Рум-сура, 11-аят, мана):

“Аллагьди халкьзава “махлукь” (халкьнавай затIар) сифтедай, ахпа ам Ада мад цIийиз яратмиш хъийизва (мад сефер арадал хкизва), ахпа куьн Адан патав хкида”.

Маса аятда лугьузва (Аз-Зумар-сура, 7-аят, мана):

“…Ахпа куь Раббидин патав я куьн элкъвена хтун ва хабар гуда Ада квез куьне авур амалрикай…”.

И аятри кьиникьилай гуьгъуьниз инсан хкведай чка къалурзава. Ам элкъвена вичин Халикьдин патав хквезва, Ада адаз дуьньяда авур амалрин эвез хгун ва ам лайихлу чкадиз (я Женнетдиз, я Жегьеннемдиз) ракъурун патал. Эгер инсанди Аллагьдиз ибадат авуналди вичин чан ми­хьи авунватIа, ахьтинди хъсан ксарин чка тир Женнетдиз фида. Эгер ада гунагьрин чиркералди вичин чан кьацIурнаваз, мурдар авунваз хьайитIа, ахьтинди пис ксарин чка тир Жегьеннемдиз фида!

2. РикIе ният авуна лагьай гафарихъ гьихьтин таъсир аватIа.

Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва (мана): “Инсанар кьуд жуьре ава: вичиз Аллагьди шариатдин чирвилер (илим) ва девлетар ганвай кас. Ада вичин чирвилералди вичин девлетрин гьакъиндай амал ийизва.

Са итимди лугьузва: “Эгер заз Аллагьди атIа касдиз хьиз гайитIа (чирвилер ва девлетар), дугъриданни, зани ада хьиз амал ийида”. И дуьшуьшда абур кьведни сувабда сад (барабар) я. Вичиз Аллагьди девлетар гана, чирвилер таганвай кас. Ада вичин девлетрин гьа­къиндай гъалатIар квай крар ийизва.

Са итимди лугьузва: “Эгер Аллагьди зазни адаз гайи хьтинди гайитIа, зани ада хьтин крар ийида”. И дуьшуьшда абурун (кьведан) гунагьар сад хьиз я…” (Тирмизий).

Якъин жезвайвал, хъсан ниятдин са­гьибдиз диндар амал авур касдиз хьтин суваб ава ва чIуру (гунагь) ният авайдаз чIу­ру амал авурдаз хьайи гунагь ава. Яни вири крар элкъвена ниятдал хквезва.

3. “Ассаламу алейкум” гафарин мана вуч ятIа.

“Ассаламу алейкум”  гафарин мана ихьтинди я:  “ас-Салам” —  Аллагь-Тааладин гуьрчег тIварарикай са тIвар я. Адан ма­на ихьтинди я: гьар са нукьсандикай, гьар са айибдикай, рехнедикай михьи тирди. Ибн Аббаса (Аллагь рази хьурай виче­лай) лагьана: “”Ас-Салам” Аллагьдин тIвар я, ам Женнетэгьлийрин салам я”. Аллагьди мусурманриз сада-садаз салам гун ва ам чпин арада чукIурун эмирнава. Гьавиляй са мусурмандал вичин мусурман стха гьалтайла, ада адаз “ас-саламу алейкум” лугьузва — рикIе ихьтин ният ва кьилени ихьтин мана аваз: “За ваз салам гузва, эй мусурман стха, Аллагьдивай ваз саламатвал тIалабиз ва Адаз мукьва хьун патал за и кардив кьадай Адан гуьрчег тIвар “ас- Салам” ишлемишзава. Яни салам гунин мана “За ваз салам гузва, эй зи мусурман стха, ва за ваз дуьа ийизва — Вичин гъиле ви­ри крар авай Аллагьдивай берекат, хийир­, саламатвал хьун тIалабиз ва а крар хьун патал мукьув жез Адаз (Адан разивал къачуз) Адан “ас-Салам” тIвар кьуна”.

“Ас-Салам” гафуна пуд кар ава: а) Аллагьдиз зикр авун (Адан тIвар рикIел ва мецел гъун); б) вуна салам гузвай касдиз ам вакай саламатвиле авайди ва адаз ви патай са зарарни тежедайди малумарун; в) адаз саламатвал ва хийир тIалабун. Гьавиляй, гьуьрметлу стхаярни вахар, гьар се­ферда салам гудайла, чи фикирда и мана хьун лазим я ва и кар чна чин тийиз­вай ксаривни агакьарна кIанда.

4. Вири инсанар патал гьи пуд шейина шериквал (уртахвал) аватIа.

Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва (мана): “Инсанриз шериквал пуд шейина ава: уьруьшдин  (чIура­рин), ятарин, цIаярин гьакъиндай” (Агьмад). Яни и пуд шей вирида санал ишлемишдай умуми (общий) шейэр я. Гьадисдай якъин жезвайвал, са инсандизни и пуд шей (ва я абурукай сад) кьилди вичиз къачудай, вичиз кьуна кьилди ишлемишдай, амай  инсанриз къадагъа ийиз, абур магьрум ийиз, ижарадиз (арендадиз) кьадай ихтиярар авач. Ам гьарам кар ва гунагь я!

5. Чилерин сергьятар дегишун (рекье­рикай ва я масадан чиликай кьун…) къадагъа тирди.

Гьадисда лагьанва (мана): “…Аллагьдин расулди (къуй Аллагьдин патай сала­ват ва саламар хьурай вичиз)  чилин сергьятрин лишанар дегишарайди лянетнава…” (Муслим). И гьадисди ам чIехи гунагьрикай ва ам гьарам кар тирди къалурзава.

6. Инсан кьейила, варисрин арада ирс паюн важиблу тирди.

Мусурман кас кьейила, эгер ада вичелай кьулухъ мал (девлет) тунваз хьайи­тIа, ам адан варисриз Аллагь-Таалади эмирнавайвал ва Адан расулди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) шариатда баян ганвайвал паюн лазим я. И месэлайриз талукь илимдиз шариатда “фараиз” лугьуда.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов, диндин алим