(Эвел — 9-11, 13-15-нумрайра)
Чаз Ахцегь райондин куьгьне Хкемрин хуьряй жагъай араб чIалал кхьинар авунвай чешмедани Мискискар Сурхай-хандини Умма-ханди барбатIайди къейднава. Са гафуналди, и вакъиадикай хабар гузвай чешмеяр пара ава. Мискискарин уьмуьрда кьиле фейи и агьвалатдикай виридалайни гегьенш малуматар вичин тIвар раиж тавунвай урус авторди кхьенвай “Описание Самурского округа” кIватIалда гьатнава. Ам, чна тайинарайвал, тахминан 1866-йисуз кхьенва. Анай ашкара жезвайвал, 1782-йисуз Ахцегьринни Мискискарин агьалийрин арада яракь ишлемишай акьунар кьиле фена. И ягъунра ахцегьвийриз са шумуд хуьруькай ибарат Ахтыпара союзди, мискискавийриз Докъузпара союзди куьмекзавай. Тарихдай малум тирвал, Докъузпара союздик лезгийрин дагълух кIуьд хуьр акатзавай. Аквар гьаларай, кьве патан къуватарни сад тир ва эхирни ахцегьвийри Къазикъумухдинни аваррин ханлухрин регьберривай чпиз куьмек гун тIалабна. Нетижада союзникрин сад хьайи къуватралди Мискискар сифте барбатIна, ахпа цIай яна.
Кьурагь райондин Гелхенрин хуьряй тир тарихдин чешмеяр кIватIунал машгъул жезвай Манаф Ибееван архивдай чаз Дагъустанда XVI-XIX асирра кьиле фейи вакъиайрикай хабар гузвай араб чIалал кхьенвай чешме жагъана. Мискискар барбатIуникай кхьенвай паюнай якъин жезвайвал, и вакъиадин иштиракчийрин арада Ахцегьрин агьалийрихъ, II Сурхай-хандихъ, Умма-хандихъ галаз санал Мегьтули ханлухдин (адан центр Агъа Женгутай хуьре авай) регьбер Али-Султанан тIварни кьунва. И чешмедин надирвал адакай ибарат я хьи, ам Мискискар кукIварай вакъиайра Мегьтули ханлухдин векилрини иштиракайди тестикьарзавай тек са чешме я.
Ахцегь
Ахцегь лезгийрин Дагъустандин мулкарал алай виридалайни чIехи хуьрерикай сад я. Ам гьуьлуьн дережадилай 1050 метрдин кьакьанда ава. Ам Дагъларин уьлкведин къадим хуьрерикай сад яз гьисабзава. Ахцегьрин тIвар тарихдин хейлин чешмейра гьалтзава, мисал яз, “Дарбанд-намада”, “Ахцегь-намада”, “Аби Мислиман тарихда”, “Мискискарин тарихда”. “Абу Муслиман мискIин яз” машгьур хьанвай къадим жуьмя-мискIиндилай гъейри, ина са шумуд магьледин (квартал) мискIинарни ава. XIX асирдин эхиррин делилралди, Ахцегьа, санлай къачурла, 16 мискIин кардик квай.
(КьатI ама)
Замир Закарияев, тарихчи
