“Химия? Ой, ваъ! Мектебда кIелдайла, заз химиядилай такIан тарс авачир!” — ихьтин гафар, зун химииядин муаллим тирди чир хьайила, заз саки гьар са касдивай ван къведа”, — лугьузва Ханум Сирхаевади. Амма материал агакьарунин къайда, адан вишералди ученикри гьисабзавайвал, мектебда хьтинди туш. Партаяр авай классдин чкадал лагьайтIа, смартфонрин камераяр ала.
— Зи бубадин патай имияр ва чIехи бубани химикар тир. Зун гьеле 7-классда авай чIавалай Зугьраб имиди зав кIелун патал вичин дафтарар ва гъвечIи ктабар вугудай. Ада зун гьевеслудаказ ва таъсирдай жуьреда гъавурда твадай. Месела, ада фтор гьамиша, гишин кицI хьиз, азгъунди я ва адаз гьамиша электрон герек я лугьудай. Ада абурун шикилар ядайвал акуна кIандай! — хъуьрезва Ханум.
Ам Ахцегь райондин гъвечIи са хуьре чIехи хьана. Хануман аял вахтар амай маса аялрин уьмуьрдилай са акьван тафаватлу тушир — адетдин хуьруьн яшайиш.
— Зун кIвале чIехи аял тир. Чун патал виридалайни залан хьайи вахт 90-йисар я. Чна, гъвечIи аялар яз, чуьлда кIвалахзавай диде-бубайриз куьмекар гудай. Келемар цадай, кIватI хъийидай. Маса кIвалах хуьре авачир. Заз диде-бубадин акьалтIай заланди тир и зегьмет аквазвай ва гьа чIавуз зун жуван фикирдал инанмиш хьана — заз икI яшамиш жез кIанзавач, — рикIел хкизва Ханума.
“Маса дуьньядиз” экъечIдай рехъ ктабрикай ибарат хьана. ГъвечIи стха ксурдайла, ам эчIягъунихъ галаз сад хьиз гъиле ктаб кьадай. Бязи вахтара, хизандикай катна, багъда авай хъархъун тарциз акьахдай ва гьанани кIелдай.
Ханума химикдин пеше хкягъайла, Велиеврин хизанда а чIавуз са акьван наразивилер хьаначир. А вахтара машгьур пешейрин жергеда юристар, экономистар ва духтурар авай. Дидедиз сифтедай рушакай духтур хьана кIанзавай. Амма, иви акурла, кичIе жезвайвиляй, пешедиз талукь суалар чеб чпелай алатна.
— Бубади заз лагьайвал, за кьабулай къарардин гьакъиндай жавабдарвал зи хиве жеда. Зун къе жуван диде-бубадилай гзаф рази я, абур зун маса пеше хкягъунин патахъай чIалал гъиз алахънач. ИкI зун жуваз талукь чкадал хьана.
— Репетиторвал зи уьмуьрда университетдин 3-курсунилай (2010-2011) авай. Ученикрихъ хъсан нетижаяр жезвай. Гьа икI, сада-садаз лугьуз, чирвилер къачуз кIандайбурун кьадар гзаф хьана, — суьгьбетзава Ханума.
Университет акьалтIарайдалай ва гъуьлуьз фейидалай кьулухъ 2015-йисуз хизан СтIал Сулейманан райондиз куьч хьана.
— Ина за саки бинедилай башламиш хъувуна. Чкадин минеральный ятарин “Рычал-су” заводда химик-аналитик яз кIвалахал акъвазна, амма репетиторвал заз кьулухъ таз кIанзавачир. Зун асул гьисабдай теоретик я, заз масабур гъавурда тун бегенмиш я. Ина куьмекдиз онлайн-къайда атана. Зи ученикар скайпдай чирвилер къачунал рази хьана.
А чIавуз заз онлайн-къайдада кIвалахунин вири кьетIенвилер чизвачир. Жуван компьютердин экран къалуриз жезвачир, лазим камера авачир. Чарарал уравненияр кхьизвай ва ахпа абур экрандилай къалурзавай. КIвалин кIва-лахар мессенджердиз вегьезвай. Амма завай инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, за, “эгер хьанайтIа” гафар ишлемиш тийиз, гъиле авай алатрин, мумкинвилерин куьмекдалди репетиторвилин кIвалах виликди тухвана.
Исятда Ханумахъ 15 агъзур касдикай ибарат аудитория, химиядай авторвилин курсар ва хсуси онлайн-школа ава. Мукьвара адан хизан Каспийскдиз куьч хьана.
— Зи кIвалах тамамдиз онлайн-къайдадинди я. Школадин муаллимар гьар жуьре шегьеррай я. Аудиторияди пуд проектдизни — ОГЭ-диз, ЕГЭ-диз гьазур хьунин ва муаллимар патал курсариз итиж ийизва. Тарсар чирвилер гудай онлайн-майдандал кьиле физва, ина абурувай лазим видеойриз са шумудра килигиз, кIвалин кIвалахар тамамариз жезва. Вири материалар имтигьандин вахт алукьдалди ихтиярда амукьзава.
— Чахъ гьакIни психолог ава, ада гъавурда гьат тавунин, вахт бес тахьунин се-бебрай кьил акъудиз куьмекзава. Чна чи выпускникрихъ — жуьреба-жуьре вузрин студентрихъ галаз онлайн-гуьруьшар тешкилзава. Абуру медицинадин вузда кIелунин кьетIенвилерикай суьгьбетзава. Школада кIелзавай аялар патал им гзаф важиблу я.
“Муаллимрин хсуси бренд” курс алай вахтунда уьлкведин гьар жуьре регионрай тир 50 муаллимди акьалтIарнава. Ханума абуруз вичин тежрибадикай, тарс гунин гьерекатдив вич эгечIзавай тегьердикай суьгьбетзава.
Руша гьисабзавайвал, образованидин система аялдин дикъет патал социальный сетрихъ галаз датIана гьуьжетуниз мажбур я.
Адетдин жуьреда агакьарзавай материал кибербушлухрин контентдилай гуьгъуьна амукьзава. Тарсар кхьидайла, ада алай аямдин мумкинвилер, алатар (хъуьруьн къведай шикилар, машгьур манияр) ишлемишзава. Вичин къайдадиз Ханума “ассоциацийрин”, яни ухшар шейэрин къайда лугьузва.
— Химия заз виринра аквазва, ада чун элкъуьрна кьунва. ГьакI хьайила, цIийи шейэр арадал гъунин лазимвал авач, — къейдзава Х.Сирхаевади. — Химиядин бязи реакцияр за зарафатдин жуьреда агакьарзава, и жуьреда абур хъсандиз рикIел аламукьзава. Химиядин шейэрикай ва абурун арада жезвай реакцийрикай чан алайбурукай хьиз рахазва — микродуьньядин къайдаярни инсанрин дуьньядин къайдаяр гьа сад хьтинбур я. Тарс икI ачухарайла, вири якъин жезва, хуралай чирунин лазимвал арадал къвезвач. Химия рикI алай тарсуниз элкъвезва. Им еке агалкьун я!
Амина Муслимова
