(Эвел — 9-11, 13-нумрайра)
КьакIар
Лезгийрин къадим и хуьр Самур вацIун чапла пата, гьуьлуьн дережадилай 1150 метрдин кьакьанда, дагъларин ценерив экIя хьанва. Хуьре са пай чкIанвай куьгьне жуьмя-мискIиндин дарамат ава. Адан шаркь патан цла 47×19 сантиметрдин кьадардин къван тунва. Адан къерехрай рамкадин кIалубда аваз кьве цIар чIугунва. Рамкадин къене лагьайтIа, хьилен яни, жидадин яни (хъсандиз чир жезвач) шикилни кьуд цIарцIикай ибарат текст атIанва. Кхьинар насх хатIунал авунвайбур я:
Таржума:
“1. Сагьиб я
2. кIвалин (Аллагьдин — ?) Саййид.
3. Ада кIвал эцигна.
4. И кхьинар авуна — Хана”.
Къейд ийин хьи, чешмедал тарихдиз (яни тайин са девирдикай хабар гузвай) талукь рекъемар алач. Чи фикирдалди, им КьакIарин хуьре чи йикъаралди амукьнавай, араб чIалал кхьинар атIанвай къадим гуьмбетрикай сад я. Ахтармишнавай къван мискIиндин дараматдин цлара авай амай къванерикай рангунин кьетIенвилералди хкатна чир жезва. И делилдин гьакъиндай са шумуд зенд лугьуз жеда. Абурукай сад — и къван чкIанвай маса дараматдикай хкудна цIийиз эхцигзавай мискIиндин цлак кутунвайди яз хьунни мумкин я.
Кхьинрин кьетIенвилерикай рахайтIа, ана гьалтзавай араб чIалан эцигунрин “фаала” глагол Дагъустандин эцигунриз талукь эпиграфикада тек-туьк гьалтзава. Ам асул гьисабдай юкьван виш йисарин кхьинра ишлемишзавай. Кхьинра куфи хатIуниз хас кьетIенвилер авачирди фикирда кьуна, и чешме тахминан XV-XVI асирриз талукьди хьун мумкин я. Мадни и фикир чешмедал атIанвай нехишрини тестикьарзава.
Ялахъ
Ахцегь райондик акатзавай Ялахърин хуьрни Лезгистандин къадим хуьрерикай сад я. Ам гьуьлуьн дережадилай 1650 метрдин кьакьанда ава. Жуьмя-мискIин хуьруьн куьгьне пай экIя хьанвай мулкунал ала. Адан цлара чпел араб чIалал кхьинар авунвай къванер са шумуд ава. МискIиндиз гьахьзавай чкадилай эрчIи пата киреждин яцIу къатунин кIаникай чаз вичел пуд цIарцIикай ибарат текст алай 53×20 сантиметрдин кьадардин къван жагъана. Адал араб чIалан каллиграфиядин хатI яз гьисабзавай сулс къайдадин кьетIенвилер вилив хвена кхьинар атIанва:
Таржума:
“1. И мискIин эцигна Рамазанани Шабана.
2. Абурун бубаяр — Ибрагьим ва Шабан. Умуд кваз
3. Женнетдик ва Жегьеннемдин вилик кичI аваз, — виридаз Аллагьди багъишрай”.
Текстинин эрчIи пата кьилихъди кхьенвай цIар ава ва ана къванцел гьарфар атIай устаддин тIварни къейднава: “Сулейман ал-М.с…”. ЦIар тамамдаказ кIелиз жезвач. Чи фикирдалди, “Сулейман” тIварцIихъ галайди “ал-Миси” нисба я. Эгер гьакъикъатдани гьакI яз хьайитIа, къванцел гьарфар атIанвай устад Агъул райондин Миси хуьряй я.
Кхьинра чал кьве ялахъвидин тIварар гьалтзава. Абур мискIиндин эцигунрин тешкилатчияр яз хьун мумкин я. Лагьана кIанда, ихтилат физвай чешмедал тайин тир йисариз талукь са рекъемни алач. Амма гьа и къван авай цла мискIин цIийикIа туькIуьр хъувуникай хабар гузвай гьижрадин 1282-йисаз (1865-1866-йисар) талукь мад пуд къван ава. И делилар фикирда кьуртIа, чавай мискIин эцигуникай хабар гузвай къван муькуь пудалай вилик гьазурнавайди я лугьуз жеда. Ихтилат тахминан XVII-XVIII асиррикай физва. И чешме XV асирдиз талукьди хьунни мумкин я. ГьикI лагьайтIа, адал кхьинар авунвай хатI Кьиблепатан Дагъустандай жагъанвай XV асирдин чешмейрал алай хатIариз ухшар я.
Смугъул
Смугъулрин хуьр Ахцегь вацIун дередин эрчIи пата, гьуьлуьн дережадилай 1350 метрдин кьакьанда экIя хьанва. Хуьруьн куьгьне паюна жуьмя-мискIиндин дарамат ава. Адан кьиблепатан цлавай 56×32 сантиметрдин кьадардин къванцел араб гьарфарал кхьенвай пуд цIарцIикай ибарат текст ала:
Таржума:
“1. Эцигна бахтавар и мискIин
2. мусурманри Смугъулрин жемятдин — Жегьеннемдин вилик кичI аваз ва умуд кваз
3. Женнетдик. Тарих: агъзурни са вишни яхцIурни муьжуьд лагьай йис — чи Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин. 1147-й.”.
Чешмедал йисар гьарфаралдини кхьенва, рекъемралдини. Итижлу кар ам я хьи, рекъемрин куьмекдалди къалурнавай йис гьарфаралди къейднавай йисахъ галаз сад туш. Чи фикирдалди, гьарфаралди къейднавай йис дуьз вариант я. Аквар гьаларай, къванцел гьарфарни рекъемар атIай кас гъалатI хьана, “8”-дан (?) чкадал “7” (?) кхьенва.
Гьижрадин 1148-йис 1735-йисан 23-майдиз гатIунна ва 1736-йисан 11-майдиз акьалтIна. Им Смугъулрин хуьряй жагъанвай виридалайни къадим чешме я.
(КьатI ама)
Замир Закарияев, тарихчи
