Акваз кIан я1
РикI чIулавмир, суна2 билбил,
Заз ви дидар3 акваз кIан я.
Эрзиман я, галаз вахъ вил,
Вун къаршидал4 алаз кIан я.
Фимир тIун, яр5, масаналди6,
Акван7 чна, къваз8 гаталди.
КIани ярдин чан паталди
Дерт ватанда чIугваз9 кIан я10.
Пашман я зи чIулав гуьгьуьл,
Кьакьан я цав, кIеви я чил.
Гьикьван хьуй зи чарадал вил?
Тавар11 суна жуваз кIан я.
ХарапIа хьуй гьа и къуза12.
Къадир Аллагь, вид я къаза13.
Аман, яр, бес гьикI ийин за?14
Зи къвалав, яр, вун гваз кIан я15.
Тергдач за дерт, кьейитIани16,
Керем17 хьиз зун кайитIани:
Гьикьван яргъал фейитIани,
Чанда ви дерт18 амаз кIан я.
Етим Эмин хьана бейгьал19,
Гьар акурдаз20 ийиз шел-хвал.
Ам вуч я, яр, вун авай кIвал?
Вун зи кIвале аваз кIан я.
1861
___________________________
1 И шиир 1941-йисуз М.Гьажиева акъудай Е.Эминан шииррин кIватIалда “Акваз кIан я” тIвар алай, 7 бендинин эсер хьиз, сифте яз ганвай. Чи фикирдалди, и шиир Эмина, вич гъурбатда авайла, вичин яр Туькезбаназ кхьенвайди я. Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 265а-чинай чаз и шиирдин 6 бендинин цIийи вариант гьатнава. А вариантда шиирдин автор яз “Къази” лакIаб алай кас къалурнава. Чи фикирдалди, Эминан шиирдик “гъил хуькуьрна”, ам “Къазидин” кIвачихъ ягъайди шаирдин гъвечIи стха Мелик я: Эмин кьейидалай кьулухъ са шумуд йисалай вичикай къази (судья) хьайила, кхьинра вичин тахаллус яз “Къази” тIвар къалуриз хьайиди гьам я. ГьикI ятIани, чаз цIийиз гьат хъувунвай эсердин вариантдив гекъигна, якъин гъалатIар туькIуьр хъувуна, шиирдин 1941-йисан кIватIалдиз акъатай вариант чна газетда гузва.
2 Суна — инал: гуьрчег.
3 Дидар — инал: чин.
4 Къаршидал — инал: вилик квай чкадал.
5 1941-йисуз акъатай кIватIалда инал ихьтин келима ала: “Ша, фимир, яр”. Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда а келимадин чкадал “Мефир тIун, яр” келима кхьенва. Чи фикирдалди, и тIалабунин къайдада авай келима инал артух кутугнава, чна гьадан литературадин чIалан жуьре шиирдик кухтунва.
6 Масаналди — шаир алай чкадихъди ваъ, маса чкадихъди. 1941-йисуз акъатай кIватIалда инал “паталди” гаф кхьенва. Бендинин пуд лагьай цIарни гьа гафуналди куьтягь жезва. ИкI са гаф рифма патал кьведра са бендина Эмина ишлемишдачир. ГьакI хьайила, инал “паталди” гафунин чкадал гьадан манадиз мукьва тир “масаналди” гаф чна кхьенва.
7 Акван — инал “са рехъ жагъурин” лагьай чIал я.
8 Къваз — “акъваз” гафунин куьруь жуьре.
9 1941-йисуз акъатай кIватIалда инал ихьтин келима ала: “Вун ватанда аваз”. И келимада шиирдин эхиримжи бендина рифма патал ишлемишнавай “аваз” гаф тикрар жезва. Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда инал “Терефкарвал чIугваз” келима ала. Чи фикирдалди, цIарцIин мана хвена, рифма тикрар тавуна инал “Дерт ватанда чIугваз” келима кхьин дуьз я.
10 И бенд куьтягь хьайила, 1941-йисуз акъатай кIватIалда ихьтин бенд ава:
Ша, экъечI, яр, вун утагъдиз,
Цуькведивди дигай багъдиз.
Сир ахъайиз, дамагъ-чагъдиз,
Хелвет кIвале аваз кIан я.
Чи фикирдалди, и бенд шиирдихъ галаз алакъа авай бенд туш. Дугъриданни, вилик квай бендина шаирди вич ватанда авачиз, ярдивай яргъа ава лагьана, и бендина ада ярдиз “Ша, экъечI, яр, вун утагъдиз” лугьузва. Ватанда авачир шаирди ватанда амай ярдиз “экъечI… утагъдиз” лугьудачир. Мадни и бендинин эхиримжи цIарцIе рифма патал эхиримжи бендина ишлемишнавай “аваз” гаф ишлемишнава. ЧIалан устад Эмина ихьтин кар ийидачир. ГьакI хьайила, и бенд чна шиирдикай хкуднава.
11 Тавар — гуьзел, еке къуш хьтин.
12 Къуза — рагъ акьан тийизвай ва я тIимил акьадай чка. Чи фикирдалди, “къуза” гаф Эмина гьа вахтунда вич авай гъурбатдиз лугьузва.
13 Къаза — хата, бедбахтвал.
14 И цIар 1941-йисуз акъатай кIватIалда и жуьреда кхьенва: “ГьикIда вакай, жейран таза?” И цIарцIин мана бендинин сифтегьан кьве цIарцIин манадив кьазвач: бендинин сифте цIарара шаирди вичиз къаза яз Аллагьди ганвай гъурбатдикай рахазва, ахпа ярдиз “ГьикIда вакай?” лугьузва. Чи фикирдалди, и цIарцIин чкадал Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай адан “Аман, яр, бес гьикI ийин за?” жуьредин вариант дуьзди я ва ам чна шиирда ганва.
15 И цIар 1941-йисуз акъатай кIватIалда и жуьреда кхьенва: “Вун зи къвалал алаз кIан я”. Инал сад лагьай бендина рифма патал ишлемишнавай “алаз” гаф кьвед лагьай сеферда ишлемишнава. И кар Эминаз хас кар туш. ГьакI хьайила, цIарцIин мана дегишар тавуна, чна рифма патал ана ишлемишнавай гаф ва цIарцIе авай гафарин къайда дегишарнава.
16 И цIар 1941-йисуз акъатай кIватIалда и жуьреда кхьенва: “Терг ийич за кьейитIани”. Амма и цIарцIяй шаирди терг тийизвайди вуч ятIа аквазвач. Шиирдай аквазвайвал, терг тийизвайди ярдин дерт я. ГьакI хьайила, цIар икI кхьин герек къвезва: “Тергдач за дерт кьейитIани”.
17 Керем — машгьур “Эсли ва Керем” тIвар алай кьисадик квай Эслидал ашукь яз цIай кьуна кайи Керем.
18 1941-йисан вариантда инал алай “дердер” гаф бендинин манадив кьадай “ви дерт” келимадалди эвезнава.
19 Бейгьал — лазим тир гьалда авачир.
20 1941-йисуз акъатай кIватIалда “гьар акурдаз” келимадин чкадал ихьтин келима ала: “гьар акур кьван”. Гъурбатдай кагъаз кхьизвай Эмина ярдикай ам “гьар акур кьван” лугьуз кхьидачир, ада ватандай атана акур ксариз шел-хвал авуникай кхьин мумкин тир. Чи фикирдалди, инал “гьар акур кьван” келимадин чкадал “гьар акурдаз” келима кхьин дуьз я.
(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва
адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)
