Регьятди хьиз аквазвай и суалдиз завай садлагьана жаваб гуз жезвач. “Эхь, жеда”  лагьана  жаваб гайитIа, бязибуруз ­закай хъел атун ­мумкин я. “Ваъ, жедач” жаваб гайитIа… Уьмуьрда тежер кIва­лах ава жал?.. Къе багьади пака гьакI кIурарикни аватун мумкин я. Месела, са вахтарин чи лап багьа машинар, бязи пек-партал, безекар ва  икI мадни маса затIар гила низ виле аквазма? Гьихьтин хъсан ктабриз са къиметни гузмач.

Чи ихтилат багьа машинрикайни пек-парталрикай туш. Безекарни парабуруз лап герек затIар яз аквазмач. ДатIана герек жезвай гьар йикъан лазим шартIар багьа хьуни, абурун жилавар кьаз тахьу­ни чи гзаф инсанрик къалабулух кутазва. Дяведин ва адалай гуьгъуьнин кесиб, гишин йисар алатна. Гила 70-80 йисар вилив хуьзвайлани, чун, санлай чи общество инсан текьена амукьунин, яни ам хуьнин лап агъа кIанин кьадардин суьрсетрикай, къиметрикай, мажибрикай рахун давам жезва. Базардин багьавал къе акурвал пака амукьзавач.

Муьштерияр — яхдиз, къиметар бал­кIандал алаз катзавай хьиз я. И кардикай­ чи газетда кхьинни авунва. Гзаф крар, гьа вилик кваз, гьялиз жедайбур хьиз аквазватIани, недай-хъвадай сифте герек затIарин, гьакI хейлин дарманринни къиметрин зарпанд кьаз жезвач. Неинки чи республикада, гьакI вири уьлкведа ихьтин гьал авайди чи саки вири СМИ-ра гьар юкъуз раижзава.

Иллаки ОРТ канал и карда вилик жергейра авайди хьиз я. И каналдин журналистри шейэр (суьрсетар) багьа хьунин месэла вири уьлкведихъ галаз санал ве­ревирдзава. “Отражение” прог­раммада.

Жавабар гзаф ятIани, асул метлеб сад я: къиметар багьа хьунин себебар чи алишверишдин хиле (инал — базарда) са жуьрединни къайда, яни государстводин къаюмвал тахьунихъ галаз ала­къалу ийизва.

Дугъриданни, базар чина нин гъиле ава? Шей (суьрсетар) арадал гъизвайбур — садбур, маса гузвайбур 3,4-жергединбур, мадни гзаф яргъабур жезва.

ИкI, салан майва, месела, келемдин кIватI муьштеридив агакьдалди агъа кIан 3-4 кас арачияр (исятда лугьузвайвал, “бизнесчияр”) майданда жезва. Гьарда вичи маса къачур шейинин къиметдал, вич “кесиб” тахьун патал са ма­нат (ва гзафни) эцигзава. Сала 1 манатдай къачурди базардал алайда 10 манатдай маса хгузва. Еридизни, хийирдизни, зарардизни килиг тийиз…

Инал чеб чпелай суалар къвезва: девлетлу вуж жезва? Кесиб вуж жезва?­ Ни арадал гъизва суьрсетдин къимет? Экономика (кьенятлувал) хкаж жез­ва­ни? Кьенятлувал авачиз, ужуз жедани шейинин къимет? Вагьши базардиз хас яни са нин ятIа хийирдикайни кьенятлувиликай, жуваз акъваззавай къимет агъу­заруникай фикир авун?..

Бязибуру (иллаки  экономистар туширбуру) лугьузва хьи, гуя шей бул хьайи­­тIа, базар ужуз жеда. Амма чи хьтин вагьши базарда гьикьван бул хьайитIани, шей ужузардач. КтIурна, гадарни ийида, агъузардач суьрсетдин къимет. Базардин адет гьам я. Ана, сад галачиз, масадавай вичин кьилдин рехъ хкягъиз жедач. Тергда ахьтин акси, аси “бизнесчи”. Базардин иесидиз такIанвал ийидайди чи  базаррал бажагьат ала.

Мад суал къвезва: бес ина къайда  твадай са жуьредин тешкилатни государстводихъ авайди тушни? Алишверишдин инспекция? Къиметрин инспекция? Еридин инспекция? Налогрин къурулуш? Гуьзчивалдай прокуратура? Къанун-къайдадин органар?.. Монополистриз акси къурулуш? Потребкооперация?.. Инал тIварар кьунвай вири къурулушар чина кардик квайди я лугьузва эхир…

Дугъриданни, аламат я. Икьван къуллугъар, чпи шей гьасил тийизвайбур, гьа “келемдин кIватI” гьасилзавай сада хуьз­вайди тушни? Ибурал винидихъ лагьан­вай шей маса къачуз маса хгузвайбурун къатар (лутуйрин къефлеяр) алава жезва!..

Им гьикьван эйбежер тегьер ятIа, нивай кьил акъудиз жеда? Махуна хьиз, сад — туьрез гвайди, къад — тIурар гвайбур?..

Чун винидихъ раханвай телеканалдай раиж авурвал, чи чIехи уьлкведин с­а­­ки вири пипIерай инсанри (пенсионерри, ялгъузбуру, кар-кеспидик квачирбуру, гзаф аялар галайбуру, лап агъа кIа­нин­­­ мажибар авайбуру) базар государстводи­ вичин къаюмвилик кутун, шей гьасилзавайданни муьштеридин арада маса са “карчини” (“бизнесчини”) тахьун лазим тирди къейдзавай. Амма им “план чаз герек туш” лугьузвай чи хьтин обще­с­т­вода кьиле фидай кар ятIа заз чидач.

Дуьньядин виликди физвай экономикаяр авай уьлквейра (Китай, Бразилия, Корея, Европадин бязи уьлквеяр) базар шей гьасилзавайбурунди тирди раижзава. Гьатта лап гъвечIи хсуси майишатда гьасилай, хизандин игьтияжрилай артух амукьзавай са литр нек ва я са килограмм емишар маса къачузвай государстводин карханаяр (заготовкайрин контораяр) авайдакай рахазва.

Ихьтин къуллугъар Советрин девирда чи вири хуьрерани, районрани, гьатта шегьеррани авайди тир эхир! Хамар, сар, какаяр, як, нек, емишар, майваяр кьабулдай пунктар (туьквенар) авай. Хуьре, чи­лел зегьмет чIугур, шей гьасилай касдин­ жафа бада физвачир. Гьа хуьре чкадал адав кутугай къимет агакьзавай. Хуьзвай касди вични, хизанни, хуьрни, ше­гьер­ни. Катзавачир ам, хуьрни, дагъларни, аранарни бушдаказ туна, кьил хуьдай са пIипI жагъуриз…

И мукьвара зал вилерин больницада (Махачкъалада), вич Магадандай хтана лугьуз, пашманвалзавай са мегьа­рамдхуьруьнви жегьил итим гьалтна.

Квез ван жезвани? Мегьарамдхуьрелай Магаданда кьил хуьз вичиз регьят тир лугьузвай факъирди… И йикъа вучиз­ ава чи халкь? Идакай чи гьи дережада (чкадал алай муниципалитетра, республикада, мадни вине) гьикI фикирзаватIа?

Москвадин областда мугьманвиле авайла, гьанин яшлу кайванийри ийизвай суьгьбетрин шагьид хьана зун. Анани картуфар, келемар, газарар  хцазмач. Голландиядай “фермерар” атана, абуру “иесивалзава” инин  чилерин? Цуьквер цазва абуру, картуфарни келемар ваъ…

РикIел, иесияр Москвада ва я маса меркезра аваз, Дербент, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь ва маса районрин мулкарал кьакьан жугъунралди  кIевна хуьзвай, гила къалгъанри кьунвай вишералди гектарар, виликан саларни багълар, уьзуьмлухар къвезва.

Я инсанар, гьарайзава рикIи, куьн а яргъара квехъ къекъвезва? Вучиз чкадал гьялиз жезвай месэлаяр хьайитIани ина гьялзавач? Ихьтин шартIара суьрсетрин къиметар ужуз жедани бес?!

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор