(Эвел — 2021-йисан 45-52, 2022-йисан 1-10-нумрайра)

Рибадин жуьреяр

2) Риба-аль-фадл. Ам пул пулдихъ ва я тIуьн тIуьнихъ артуханвал аваз маса гун я ва и кар гьарамнава. Шариатда ам ругуд шейинин жигьетдай гьарам тирди ачух делилдалди субутнава. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва (мана): “Къизил къизилдихъ, гимиш гимишдихъ, къуьл къуьлуьхъ, мух мухахъ, хумрав хумравдихъ, кьел кьелехъ (маса гудайла) кьведни барабар, сад хьиз хьун лазим я ва и карни гъиляй гъилиз (гежел вегьин тавуна) авуна кIанда” (Муслим).

И ругуд жинсинихъ чпе авай себебар сад тир амай затIарни къияс ийизва (ге­къиг­зава). Мисал яз, къизилда ва гимишда­ умуми себеб къимет я (абур кьведни пул я), амай кьуда — киле ва тIуьн я (ва я за­лан­вал­ни тIуьн).

Риба-аль-фадлдин къайдаяр

1. Эгер маса гун-къачун са жинсинин затIаралди кьиле тухузватIа, а чIавуз маса гузвай шейни маса къачузвай шей сад-садалай артух хьун ва гьакIни гежел вегьин (сада ахпа вахкун) гьарам я. Месела, къизил къизилдихъ ва я къуьл къуьлуьхъ ма­са­ гузва. Ихьтин алвер дуьз хьун патал кьве­ шартI важиблу я: кьведан кьадарни сад хьун ва гьасятда гъиляй гъилиз къачун, вучиз лагьайтIа, кьве патайни гузвай метягьрин (шейэрин) жинсер ва себебар сад я.
2. Эгер маса гун-къачун себеб сад тир кьве жинсинин затIаралди кьиле тухузватIа, яни себеб сад яз, жинсер кьвед ятIа, а чIавуз­ гежел вегьин (ахпа вахкун) гьарам я. И дуь­шуьшда са затI муькуьдалай артух­ хьуниз рехъ гудай ихтияр ава. Месела­, къи­зил — ги­­мишдихъ ва я къуьл мухахъ маса гун. И чIа­­­вуз сад муькуьдалай артух хьуниз­ рехъ гун гьарам туш, амма метягь гьасятда­ гъиляй гъилиз къачуна кIанда, вучиз ла­гьайтIа, абурун жинсер гьар жуьре я ва се­бебар — сад.
3. Эгер маса гун-къачун чпин себебар сад тушир кьве жуьре жинсинин затIарал­ди кьиле тухузватIа, а чIавуз артуханвилиз­ рехъ гудай ва гежел вегьедай ихтияр ава. Месела­, тIуьн (кьуд жуьредикай) гимишдихъ ма­са гун. И дуьшуьшда сад-садалай­ артух хьуниз­ рехъ гун ва таъхир авун (сада гежел ве­гьин)­ гьарам туш, вучиз лагьай­тIа, кьве метягьдин жинсерни себебар сад туш (гьар жуьре я).
4. Эгер маса гун-къачун чеб рибадин ругуд жинсиник акат тийизвай кьве жинсинин затIаралди кьиле тухузватIа, а чIавуз сад масадалай артух хьуниз рехъ гудай ва гежел вегьедай ихтиярар ава. Месела, чIехи са деве гъвечIи кьве деведихъ ва я са либас кьве либасдихъ маса гун…
5. Къизил цIурурна авунвай безекдихъ (изделие) къизилдин хаммал артухан заланвал аваз къачудай ихтияр авач, а метягь гьазурунин кIвалахдин гьакъи алава хъувун герек я (абурун кьадар сад хьана кIан­да). Къизилдин хаммал гвайда, вичин къизил пулдихъ маса гана, ахпа а пулдихъ къи­зилдин безек къачун лазим я.

Чи халкьдин гьалдиз килигайтIа, гзафбу­руз рибадикай (процентрикай) хабар авач, гьавиляй чIехи и гунагьдиз гзафбуру рехъ гузва. Мисал яз, къизил ва я гимиш къа­­чу­дайла, гзафни-гзаф папари, и гунагь кар ийиз­ва: къизил къачудайла, пул гуь­гъуьнлай вахкузва ва я пулунин са пай гана, амай пай ах­­па агакьар хъийизва. Гьелбетда, ам чIехи гу­­нагь кар я (гьалал туш, ахьтин алвер дуьз­ди жезвач). Къейд ийин хьи, ихтияр авачир, амма инсанри ийизвай крар мадни ава. Гьавиляй “Лезги газетдиз” гузвай макъа­лаяр кIелна, абуралди амална кIанда ва гунагь крар туба авун лазим я. Аллагьди чаз куьмекрай!

Вад лагьай чIехи гунагь: (зулумдалди) етимдин мал тIуьн

Дугъриданни, етимриз хъсанвал авун, абурун къайгъу чIугун, абурун малдал дуьз­­­вилелди къаюмвалун эмир гун Шариатдин гуьрчегвиликай я ва а крарай еке ­су­вабни ава.­ Аллагь-Таалади лугьузва    (4-су­ра, 36-аят, мана): “…Ва (куь) диде-бубадиз хъсанвал (еке хатур) ая ва (гьакIни) мукьва-кьилидиз, етимриз…”.

Аллагь-Таалади мадни лугьузва (6-сура, 152-аят, мана): “Ва мукьув жемир куьн (кямир) етимдин малдив, анжах ам патал мадни хъсан кар (етимриз хийир) авай гьал квачиз (а чIавуз ихтияр ава), та (ам) вичин тамам яшдив агакьдалди…”.

Абу-Гьурайра асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) агакьарнавайвал, Пай­ъам­барди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьанва (мана): “Етимдиз — вичин ва я масадан — къаюмвалзавай (ам хуьзвай) кас — зунни ам — и кьвед хьиз жеда Женнетда. Ва Малика къени (яни къалурдай) ва юкьван ту­пIа­рал­ди къалурна”. (Муслим).

Къуръанда етимдин мал тIуьникай яргъа хьунин гьакъиндай са шумуд аятда зурба гьелягьар къейднава.

Аллагь-Таалади лугьузва (4-сура, 10-аят, мана): “Гьакъикъатда, (чпи)  етимрин­ мал зулумвилелди (гьахъсуздиз) незвайбуру чпин руфунар анжах ЦIув ацIурзава ва абуру Саъирда (Жегьеннемдин ялавлу цIа) кIевиз кунин азаб чIугвада!”.

Ругуд лагьай чIехи гунагь: кафиррин кьушун атайла, абурухъ галаз гуьруьшмиш хьуникай катун

И гунагь жигьаддай ва дяведа душмандихъ галаз гуьруьшмиш хьуникай катунихъ галаз алакъалу я.

Аллагь-Таалади лугьузва (8-сура, 15, 16-аятар, мана): “Эй иман гъанвайбур! Куьн кафирвал авурбурухъ галаз женгина чин-чина гуьруьшмиш хьайила, (куьне) абурухъ далуяр элкъуьрмир (катмир)!  () Ва ни а юкъуз (женгина чин-чиниз ягъайла) катиз, абурухъ вичин далу эл­къуьрайтIа, анжах женг патал (амалдарвализ) къерехдиз хьана элкъвена хтун патал квачиз ва я (мусурманрин кьушунрин маса) дестедик эхкечIун патал кьулухъ хьун квачиз, дугъриданни, ам вичел Аллагьдин хъел алаз кьулухъ хкведа (ам Аллагьдин гъазабдик акатда) ва адан “хтана акъваздай чка” Жегьеннем жеда, лап пис “хкведай чка” я (ам)!”

Гьадисда лагьанва: “Куьн яргъаз хьухь ирид телефдайбурукай (гунагьрикай)! …Ва кафиррин кьушун атайла, абурухъ галаз гуьруьшмиш хьуникай катун…”.

Ирид лагьай чIехи гунагь: (гунагь кардикай гъафил тир, чпиз  гьич фикирни авачир) диндар, михьи,

муъмин дишегьлийрал (зина авунин) буьгьтен (чIуру кар авунин тахсир) вегьин

Дугъриданни, Къуръанда муъмин, михьи дишегьлийрал чIуру кар (зина) авунин тахсир вегьезвайбурун гьакъиндай чIехи гье­ля­гьар къейднава. Аллагь-Таалади лу­гьузва (24-сура, 23, 24, 25-аятар, мана): “Гьа­къи­къатда, михьи (чIуру кар авун фикирдани авачиз), гъафилбур тир муъмин дишегьлийрал (зинадин)  буьгьтен вегьезвайбуруз и дуьньядани, Эхиратдани лянет ава ва абуруз чIехи азаб жеда. () Абурун ме­цери, абурун гъилери, абурун кIва­чери (абуру) авур амалрин гьакъиндай абурун аксина шагьидвалдай Юкъуз. ()  А Юкъуз абуруз Аллагьди чпин дуьз эвез  (адалатлу гьакъи) тамамвилелди гуда ва абуруз гьакъикъатда, Аллагь Гьахъ тирди, Ачух тирди чир жеда! (Ам Вич Гьахъ я, Адан гафар гьахъ я, Адан гьелягьар гьахъ я, Адан гьахъ- гьисаб гьахъди я)”. И аятда Аллагь-Таалади Эхиратди кьадай гьелягьар къалурнава. Ихьтин гунагь авурбуруз и дуьньяда гузвай жазайрикай чун къведай нумрада рахада. ИншаАллагь!

(Кьатl ама)

Ямин Мегьамедов,

диндин рекьяй алим