Гафарин алемдай
Якъин тирвал, гафарганра, гьакI илимдин маса ктабра “гьакь тавунвай” аламатар чи чIалахъ тIимил авач. Иллаки лексикадин, диалектологиядин жигьетдай а кьил авачир кьван ахтармишунар, гекъигунар, цIийивилер дуьздал акъудиз жедай мумкинвал ава. Са шакни алачиз, ибур чи чIалан девлетлувални къадимлувал, кьетIенвални надирлувал успатзавай делилрикай я.
Инал заз чи чIалан бязи нугъатра авай эрте, куьз, кIуькI гафарикай ихтилатиз кIанзава.
“Эрте” гаф (наречие) чи чIала “фад”, “виликамаз” гафарин синоним яз гьисабиз жеда. Самур дередин бязи нугъатра и гафуникай гегьеншдиз менфят къачузва. Писатель ва алим Гьаким Къурбанан “Лацу марал” эсерда и гаф дуьшуьш жезва: “Гьар са мумкин тир чIуру дуьшуьшдин вилик пад эрте кьуна кIанда”. Шаир Чепер Касбубади “Гуьлуьшан” эсердани и гафуникай менфят къачунва: “Къарагъна эрте, ийизвай кIвалах, Гуьлуьшан…”.
Къейд авун герек я, “эрте” гаф эхиримжи йисара чапдай акъатай чи гафарганрани (Къ.Акимован, М.Бабаханован) гьатнава. Эдебиятдин чIала чпиз барабар мана авай вариантар (синонимар) аватIани, ихьтин диалектизмайри чи лексикадин сергьятар мадни гегьеншарзава.
Лезги чIала “к” гьарфуни нефес галай ва галачир кьве сес (фонема) къалурзавайвиляй инал “куьз” гафунин патахъай кьетIендаказ къейд авун герек я хьи, и дуьшуьшда “к” гьарфуни нефес галай сес къалурзава. ГьакIни чна и гаф “куьзун” глаголдин буйругъдин “куьз” формадихъ галаз какадарна виже къведач. Абур омофонар я.
Куникди цIу ярувал гъанвай цIивиндизни, кIарасдизни, маса затIаризни бязи нугъатра “куьз” лугьуда. Мискискарин хуьряй тир шаир Бренбег Абдуллаеван са шиирда и гаф гьалтзава: “Къуй амукьрай куьз ви рикIе-пичина”.
Гьикаятчи Мегьамед Садикьан “Буьркьуьди” эсерда дуьшуьш хьайи “кIуькI” гафунини вичел фикир желбзава: “Абуру, яргъи пIапIрус туькIуьрна, пичинай цIай квай кIуькI акъудна, адак цIай кяна”. И дуьшуьшда “кIуькI” гафунин манадихъ къекъуьнин лазимвал амукьзавач.
Делилри тестикьарзавайвал, “куьз” ва “кIуькI” гафар мана-метлебдин (семантикадин) жигьетдай эдебиятдин чIала гегьеншдиз ишлемишзавай “цIукI” гафуниз мукьва, амма фонетикадин жигьетдай тафаватлу нугъатдин гафар я.
К.Ферзалиев
