(Эвел — 9, 10-нумрайра)

…Цуругърин мискIиндин цлара чпел тарихдиз талукь рекъемар алачир, куфи хатIунал кхьинар атIанвай къванерни ава. Абурукай сад 110×25 сантиметрдин кьадардин къван я. Адал алай кхьинрин са паюниз хасаратвилер хьанва. Кьилди къачуртIа, вини кьиляй авай сад лагьай цIар михьиз терг хьанва:

Таржума:

“1) (Мугьаммад) — къуй ам ва адан хизан Аллагьдин регьимдик хьурай.

2) Аллагьдик умуд кутур”.

Ахтармишунар тухвайдалай кьулухъ якъин хьайивал, кхьинрин хатI чун алатай нумрайра ра­хай­ чешмейра гьалтзавай ку­фи хатIуниз ухшарди я. И делилди чаз их­ти­лат физвай чешме тахминан XII-XIII асирриз талукьди я лугьудай мумкинвал гузва­.

МискIиндиз гьахьзавай ракIарин эрчIи пата 30×16 сантиметрдин кьадардин къван ава. Кхьинар куфи хатIунал авунва. Чешмеди эцигунрин кIвалахрикай хабар гузва:

Таржума:

“1) Регьимлу, Мергьяматлу Аллагьдин тIварцIелди.

2) ЦIийикIа туькIуьр хъувуна и мис­кIин

3) Дава (вариантар: Даав, Дау) Давудан хва, устIар (устад)

4) — Давуд, Мугьаммадан хва — Аллагьдикай куьмек хьурай!”.

Лагьана кIанда, и къванцел авунвай кхьинар виликдай рахай чешмейрал авунвайбурулай тафаватлу жезва. Мисал яз, гьарфар са акьван дериндиз атIанвач. Бязи гьарфарин кIалубрин жи­гьет­дай тайин­ тир кьетIенвилер ава. Чи фикирдалди, и къванцел атIанвай кхьинар XIII-XIV асирриз талукь я.

Чешмеди мискIин цIийикIа туькIуьр хъу­вуникай хабар гузва ва кIвалахриз пулдин такьатар чара авур тешкилатчидинни устIардин тIварар кьунва. Тешкилатчи ус­тIардин хва хьунни мумкин я. Адетдинди тушир “Дав” тIвар Дагъустандин эпиграфи­ка­да сифте яз гьалтзава. XIII-XIV асирриз талукь кхьинар алай къванци нубатдин сеферда Цуругъа XII асирдилай геж тушиз мискIин хьайиди тестикьарзава.

Кхьинра гьалтзавай “устад” гаф Да­гъус­тандин юкьван виш йисарин эцигунрикай хабар гузвай чешмейра устIардин дережа къалурзавай термин хьиз ишлемишнава. Устадвилин дережа гьар акатай ус­тIардин тIварцIихъ гилигзавачир, и дережа­диз анжах магьир пешекарар лайихлу жезвай.

МискIиндин кьиблепатан цлан патав вацIун 35x31x10 сантиметрдин кьадардин къван хуьзва. Ам мискIиндиз мукьва яз эцигнавай кIвалерин харапIайрикай жагъана. Аданни и мискIиндин арада тайин тир алакъа авани, авачни малум туш, амма и къван алай вахтунда диндин дараматдин мулкарал ала. Насх хатIунал авунвай пуд цIарцIикай ибарат текст къванцин юкьвал атIанва:

Таржума:

“1) Эцигна и

2) Цал Агьмада РичIай тир (Риджали)

3) ва Назар-Алиди Хуьруьгай тир (ал-Хуруки)”.

Кхьинра РичIа ва Хуьруьг хуьрерай тир кьве ус­­тIардин тIварар кьунва. Къейд ийин хьи, РичIа Агъул районда ава, Хуьруьг — Цуругъривай кьве километрдин яргъа, Ахцегь райондин мулкарал. Ри­чIай тир ус­тIардин нисба (инсан гьи хуьряй, гьи дин­дин, гьи тухумдин… векил ятIа къалурзавай гаф)­ тайин тир артикль галачиз, туьрк чIалан кье­тIен­вилер хвена ганва. Араб чIалалди РичIай тир инсан­дин нисба “ар-Риджи” жезва. И кье­тIен­вал Дагъустандин мулкарилай жагъанвай араб чIалал кхьинар авунвай чешмейра юкьван виш йисарилай га­тIунна ишлемишнава. Агъул райондин Хутхул хуьре чаз мискIиндин эцигунрикай ха­бар гузвай, амма тарихдиз талукь рекъемар ала­чир чешме жагъана. Ахтармишунар кьиле тухвайдалай кьулухъ ам XVII асирдиз талукьди тирди якъин хьана. Ада мискIин эцигай устIаррин арада РичIай тир Агьмад авайдакай хабар гузва. И ва Цуругъа авай къванцел авунвай кхьинрин кьетIен­вилер фикирда кьуртIа, абурун арада мукьвавал ава. Яни эхиримжи чешмени XVII асирдиз талукьди я лугьуз жеда.

Луткун

Лезгистандин къадим хуьрерикай сад тир Луткун Самур вацIун чапла пата, Ахцегьривай тахминан 2 километрдин яргъа, гьуьлуьн дережадилай 1120 метрдин кьакьанда ава. Луткунрин къадимвилин гьакъиндай хуьруьн куьгьне жуьмя-мис­кIиндин цлара авай, чпел XI-XIII асирриз талукь куфи ха­тIу­нал кхьинар авунвай къванери шагьидвалзава. МискIинда исятдани XI-XII асирриз талукь, вичел устадвилелди нехишар атIанвай кIа­рас­дин дестек ама. МискIиндин тIебии тушир мармардикай (штуковый) авунвай мигьрабдин (мис­кIиндин цла кьибледихъ элкъуьрна тазвай тагъдин кIалубдин ара) амукьаярни тахминан гьа и девирдиз талукьди я. Къейд ийин хьи, Луткунрин жуь­мя-мискIинда авай хьтин надир мигьрабрин аму­кьаяр Дагъустанда мад анжах кьве мис­кIиндай жагъанва: Къаракуьредин (Докъузпара район) ва Къалакъорейшдин (Дахадаев район). Абурукай виридалайни къадимди ­Къаракуьредин мискIин­дин мигьраб яз гьисабзава (X асир). Мискискарин хуьрени гьа и жуьредин мигьраб хьайидакай делилар ава. Абур 2020-йисуз чапдай акъатай “Мискискарин тарих” ктабда ганва. И жуь­редин мигьра­бар, Дагъустандилай гъейри, Урусатдин мад са региондани авач.

Куьгьне жуьмя-мискIин Луткунрин тарихдин кьилин имаратрикай сад я. Хейлин йисара адан дараматдин са пай чкIанвай гьалда авай. Алай вахтунда ам цIийикIа туькIуьр хъувунва. МискIин куьгьне хуьр хьайи мулкарал дагъдин са хилел (отрог) ала. Дараматдин кьиблепатан цла сад-садан винел чпел куфи хатIунал авунвай кхьинар алай еке кьве къван ава. Абурукай садан кьадар — 67×15, муькуьдан — 71×13 сантиметрдиз барабар я. Кьведални сад хьтин кхьинар авунва:

Таржума:

“Регьимлу, Мергьяматлу Аллагьдин тIвар­цIелди”.

И кхьинар тIебии тушир мармардикай авунвай мигьрабни кIарасдин дестек туькIуьрай асирда авунвайбур хьун мумкин я.

Жуьмя-мискIиндин рагъакIидай патан цла авай тагъдин винел 86×11 сантиметрдин кьадардин къван ала. Адал куфи хатIунал Къуръандин “Кал” сурадин са аятдай цIарар атIанва (2-сура, 137-аят):

Таржума (мана):

“1) Аллагьди вун абурукай (абурун писвилерикай) хуьда,

2) — бес, Ам — Вири Ванер Къведайди ва Вири Чидайди я эхир. Кьади…”.

Кхьинрин бязи кьетIенвилер фикирда кьуналди, чна и чешме XII-XIII асирдинди яз гьисабзава.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев, тарихчи