Кьиблепатан Дагъустандикай гьарамзадаярни арачияр ва антиквариат маса къачузвайбур патал майдан хьанва. И кар иллаки халичаяр санай масаниз тухуниз талукь я. Чкадин агьалияр алдатмишуналди, абуру чи хуьрерай халичаяр кIватI­зава ва маса къачунай гьатта пулни теклифзавач. Адан эвездай куьгьне халичаяр фабрикайрин синтетикадихъ дегишарун тIалабзава. Абурухъни са къиметни авач, гьакъикъатда им зирзибил я. Кьибле­патан Дагъустандин гъилин халичаяр ма­са гунин­ рекьяй сайтрихъ РФ-да туьквенрин тамам сеть ава. Советрин ва гьадалай виликан девирдин гъилин халичаяр машинрин производстводин синтетикадихъ дегишарунин рекьяй гьатта чинебан арачийрин дестеяр кардик ква. Гьакъи­къат­да халичайриз талукь яз еке гьарамзадавал (афера) арадал къвезва. Ихьтин ксари гуя чпи халичайрин культура арадал хкуниз ва вилик тухуниз таъсирзава лугьузва.

Чпин кутуг тавур кIвалах­ди­лай вил алудун патал абуру гьар са камуниз мукьуфдивди фикир гузва. Месела, Кьиблепатан Дагъустандин адетдин халичаяр маса гунин рекьяй антикварный сайтрин векилри ва иесийри мукьвал-мукьвал республикадин гьар жуьре выставкайра иштиракзава, гьина, мус ва гьихьтин серенжем кьиле физ­ва­тIа ахтармишзава. Сайтрал алай халичайрихъ туькIуьр­навай къун­дармаяр ава. Абуру ахьтин фикирдал гъизва хьи, маса къачунвай халича арадал атунин тарихдин гьа­къиндай, ам храй устадрикай гьа­къикъи делилар авач. Гьа­къи­­къатда ла­гьай­тIа, абуру, дериндай фагьум-фи­кир тийизвай инсанрин жибинар михьуналди, Кьиблепатан Дагъустан патал кутуг тавур пис бизнес кьилиз акъудзава. ИкI давам хьайитIа, Кьиблепатан Да­гъус­танда къадим заманадин са халичани амукьдач. Гьатта исятдани чи хуь­рерин­ пара мискIинра къадим заманадин халис сумагар ва халичаяр жагъуриз хьун четин­ я. Ви­ринра асул гьисабдай чилел алайди фаб­рикайри гьасилнавай “синтетика” я.

Суал арадал къвезва: бес вуч ийин? Вучиз Кьиблепатан Дагъустандикай халичайрин ихьтин гьарамзадаяр патал кьезил “гъуьрч” хьанва? Вучиз бязи сайтри чкадин адетрин халичайрин культурадин амукьайрал ачухдаказ ва секиндаказ къазанмишзава? Гьакъикъатда ихьтин гьалар Кеферпатан Кавказда мад санани авач. Кеферпатан Кавказдин са республикадини садрани чпин чкайра адетдин сенятрин антикварный са шейни гзаф кьадарра маса къачуниз рехъ гудач. Чкадин агьалийри ва властри и кардиз рехъ гун тийидайвиляй анра ихьтин гьерекатар кьилиз акъудиз жедач.

Къуншидал алай Азербайжандикай рахайтIа, ана властри вири крарин па­­та­хъай­ гьеле фадлай къайгъу чIугунва. Антиквариат, яни милли медениятдин надир шейэр хутахуниз талукь яз государстводи­ къадагъа эцигнава. Им иллаки 1960-йи­салай вилик хранвай гъилин  халичайриз талукь я. Гьакъикъатда лагьайтIа, Азербайжандай гьатта 2000-йисалди хранвай са халичани хутахдай мумкинвал эсиллагь авач. ГьикI лагьайтIа, гьасятда за­кон­дихъ галаз алакъалу месэлаяр арадал къвезва ва хейлин чарар-цIарар ацIуруниз мажбур жеда. Гьавиляй халича маса къачузвайди, ам гадарна, катда. Кьилинди ам я хьи, Азербайжанда са дуьшуьшдани халичаяр гзаф кьадарра маса­низ акъуддай са мумкинвални авач. Тек-бир дуьшуьшра 1960-йисалай вилик хранвай ­халича Азербайжандай анжах налог гайи­далай ва халичадин иесидин сертификат къалурайдалай кьулухъ масаниз тухуз жеда. Кьиблепатан Дагъустанда лагьай­тIа, гзаф кьадарралди дилерар ва офи­циальный антикварный сайтра ха­личаяр маса къачузвайбур азаддаказ ­къе­къвезва, абуру чкадин халичаяр фабрикайри гьасилнавай ужуз халичайрихъ дегишарзава. Гьарамзадайри, регъуьни тахьана, чпин сайтра Кьиблепатан Дагъустандай тир и ва я маса халичаяр маса къачунал да­махзава, гуя им игитвал я. Ам­ма и вахтунда халичаяр чкадин агьалийривай ­кутугай пул гана, маса къачун тийизвайдакай абуру лугьузвач. Гьар са халича абурун гъиле гьакъикъатда гьикI гьатнатIа, гьа кар сир яз хуьзва, вучиз лагьайтIа,  им тахсиркарвал тирди абуру аннамишзава.

Гъилелди хранвай адетдин халичаяр синтетикадин “цIийибурухъ”  дегишзавай туьквенар гьатта Кьиблепатан Дагъустандин районрин центрайрани кардик ква. Амма абурун кIвалах акъвазарун патал садани са серенжемни кьабулзавач. КIвалера, хуьрера, районра виликан халичайрин культурадин амукьаяр къайгъу­дарвилелди садани хуьн тийизвайла, гамарин производство арадал хкунин кIва­лахдикай вуч лугьуз жеда?

Гьайиф хьи, антикварный ресурсрин иесияр ачухдаказ кардик хьунихъ тайин тир себеб ава, гьикI лагьайтIа, абурухъ рес­публикадин властдин органра чпин те­реф хуьзвай инсанар, яни алакъаяр ава. Абу­руни, регъуьни тахьана, азаддаказ Кьиблепатан Дагъустандин халичайрин культурадин ирс яваш-яваш къакъуддай мумкинвал гузва.

И пашман тарихдин эвел вичин дувул­ралди 20-асирдин кьвед лагьай паюниз физ­ва. И вахтунда Дагъустандин вири рай­онра, иллаки Кьиблепатан Дагъустандани къунши союзный республикайрай тир гзаф кьадар халичаяр маса къачузвайбур кардик квай. Абуру, югъ-йиф талгьана, ви­ринрай къадим заманадин халичаяр жа­гъурзавай ва агьалийривай кепекрихъ маса къачузвай. Ахпа и халичаяр регьятдаказ нин тIварунихъ хьайитIани язавай.

Кьиблепатан Дагъустандин лезги районрай халичайрин антиквариат виридалайни гзаф тухвай девир алатай асирдин 90-йисарал гьалтна. И вахтунда лезги халкьдин халичайрин ирсинай виридалайни къиметлу ва къадим заманада гьасилнавай суьрсет чIехи кьадарра масанриз хутахна. Советрин девирдин амай-амачир халичаяр (абур икьван чIавалди кIвалера чпин тухумдин а устадар рикIе­лай алуд тавун яз аламатдин жуьреда хвенвай) масанриз акъудунин тахсиркарвал гилани давам жезва.

Чпин адетдин халичайрин культурадикай тамамвилелди къерех хьанвай жегьил­ не­силри бадейрин халичаяр регьятдаказ па­таз маса гузва, синтетикадинбурухъ галаз дегишзава. Идан мурад рушариз жигьи­зар яз цIийи халичаяр кутун я. “Жигьи­зар­ яз куьгьне халичаяр гун кутугнавач эхир”, — гьисабзава гзафбуру. Гьа­къикъатда ла­гьай­тIа, гьа куьгьне адетдин халичайрихъ, абур гьихьтин куьгьне гьалда аватIа­ни, гзаф къимет ава. ЦIийи синте­тика ла­гьай­тIа, бадейрин халичайрин патав зирзи­бил я ва адахъ са къиметни авач. Ингье гьа­­виляй жигьизар патал куьгьне адетдин бадейрин халичаяр вугун виридалайни ку­ту­гай кар жедай. Бес чна и кар мус аннамишда?

Квез и шикилдай аквазвайди ХХ асирдин эвелра хранвай къадим заманадин лезги халича я. Ам Махачкъалада ава, амма халича даргивийри 300 агъзур ма­нат­дихъ маса гузвай. Абуруз лезги сумагдин къиметлувал лап хъсандиз чида ва ам гьавайда вахкудач. Адаз и халича 300 агъзур манатдихъ маса гуз кIанзавай, ам­ма гьелелиг адавай и кар кьилиз акъудиз хьанвач. Идалайни гъейри, ада вичи тестикьарзавайвал, халичадин 200 йис я. Ги­ла­­ лезгийри ва даргийри халичайриз ийиз­вай рафтарвал гекъиг. Тафаватлувал лап чIехиди я — лезгийри и халича фадлай­ ма­са ганва ва я ам синтетикадин цIийи­дахъ дегишарнава. Заз гьакI чпихъ куьгьне лезги халичаяр авай Женгутай хуьряй (Буйнакский район) тир къумукьарни чида. Абуру, гуя и халича чпин баде — аварви ди­­шегьлиди хранвайди я лугьуз, ам чпин тIварунихъ ягъиз гьуьжетарзава. Гьа икI абуру халичадин эхирдин къимет яз 180 агъзур манат тайинарнава. Чпин адетдин ирсиниз талукь вири месэлайра гьелелиг лезгияр, гьайиф хьи, авамар яз ама.

Шерибан Пашаева,

тарихдин илимрин кандидат