Коронавирусдин тIугъвал 2022-йисуз акьал­тIун мумкин я. Ихьтин малумат Виридуьньядин здравоохраненидин тешкилатдин (ВОЗ) Россияда авай махсус векил Мелита Вуйновича и  мукьвара “Известия” газетдиз ганвай интервьюда раижнава… Идахъ галаз алакъалу яз, ВОЗ-дин пешекарри мадни къейдзавайвал,  вири алемдиз чкIай “омикрон” штаммдин лепедилай гуьгъуьниз цIийи штамм, цIийи лепе пайда тахьуни гележегдиз экуь вилерай килигдай умудар гузва…

Мелита Вуйновича мадни малумарна: “Исятда яргъал девирдиз талукь дуьм-дуьз ма­лумат гун четин я. Амма умудзава, эгер цIийи маса штамм пайда тахьайтIа, тIугъвал 2022-йисан эхирра акьалтIда. ТIугъвал  акьал­тIун вуч лагьай чIал я? Инал фикирда авайди цIийи лепеяр, малум тушир штаммар пайда тахьун я. Амма вирус михьиз квахьда лагьай чIал туш”.

ВОЗ-дин пешекарди алава хъийизва: “Алай вахтунда авай шикилди, тIугъвалдин сифте кьилера, “дельта” штамм пайда хьайи вахтунилай тафаватлу яз, азарлу хьанвай ксарин кьадар тамамдаказ чирдай мумкинвал гузвач. ГьикI хьи, гзафбур азардин лишанар авачиз начагъзава, лугьурвал, кIвачел алаз азар алудзава”.

ВОЗ-дин кьил Тедрос Гебрейесусани 2022-йисуз тIугъвал акьалтIда лагьана малумарнай. Гьавиляй ада Китайдивай корона­вирус арадал атунихъ галаз алакъалу яз чпихъ авай вири делилар ВОЗ-див агакьарун­ тIалабнай. “Ковид-19” азар пайда хьунай, (тIебиатдай) адан асул себебдай эхирдалди кьил акъудун лазим я, гележегда ихьтин дуьшуьш малум хьайитIа, чна авун лазим тир крар инанмишвилелди кьилиз акъуддайвал”, — къейднай ада.

Пешекаррин фикирар

Медицинадин илимдин хиле зегьмет чIуг­вазвай пешекаррин фикирдалди, “омикрон” амай штаммрилай лап фад акатзава­тIа­ни, ам ре­гьятдиз алатзава. ИкI, мисал яз, РАН-дин член-корреспондент, вирусолог, В.А.Энгельгардтан тIварунихъ галай молекулярный биологиядин Институтдин клеткайрин пролифе­рациядин лабораториядин заведующий Петр Чумакова къейдзавайвал, гьатта корона­вирус­диз акси рапар янавачирбурулайни “омикрон” штамм регьятдиз алатзава, вучиз ла­гьайтIа, ам виликанбурулай хейлин зайиф я.

Медицинадин илимрин доктор Татьяна Руженцовадин фикирдалди, “омикрон” чахъ галаз гьамишалугъ амукьда, ам сезондин грипп хьиз акатда. Амма Гамалеян тIвару­нихъ галай Центрадин вирусолог Анатолий Альтштейн ихьтин фикирдихъ галаз рази туш. “Гзаф кьадар мутацийри ам михьиз арадай акъудда”, — къейдзава ада.

ВОЗ-дин илимдин кьилин къуллугъчи Су­мия Сваминатана ЮАР-да са шумуд югъ идалай вилик кьиле фейи пресс-конференциядал малумарайвал, тIугъвал акьалтIдай вахтар гьеле алукьнавач. Адан гафаралди, вирус дегиш жеда ва ада цIийи мутацияр арадал гъида, гьаниз килигна коронавирусдин чак къалабулух кутадай гзаф кьадар вариантар мадни пайда хъжеда”. Ихьтин фикирдал ала Гамалеян тIварунихъ галай Центрадин директор Александр Гинцбургни.

Вилик вахтара гьикI тир?

Тарихдин делилри шагьидвалзавайвал, садакай масадак акатдай азаррикди вилик вах­­тарани миллионралди инсанар кечмиш хьана. Медицинадин къуллугъчийри къейдзавайвал, тарихда малум тир чIехи эпидемияр 2-3 йисалай артух тушиз девирда давам хьа­на. Мисал яз, 19-асирда пайда хьайи “испанкадикди” (Испаниядин грипп), жуьреба-жуь­ре чешмейрин делилралди, 50-далай 90 миллиондал кьван (бязи чешмейри  100 миллион къалурзава) инсанар (ва я Чилин­ шардал яшамиш жезвай агьалийрин 2,7-5,3%) кьена. Санлай къачурла, 550 миллион касдик, инсаниятдин 21,5 процентдик (бязи чешмейрин делилралди, инсаниятдин пудакай са паюник) азар акатна. Дуьньядин Сад лагьай дяве­дин эхиримжи варцара башламиш хьайи эпидемиядин бетервили инсанрив дяведин цIун­ мусибатарни рикIелай ракъуриз тунай. ИкI, сад лагьай лепе 1918-йисан гатфарихъ — гатухъ га­тIуннай. Адан нетижада акьван гзаф ин­санар кьеначир. Августдиз азарлубурун кьадар садлагьана тIимил хьана акурла, азар ква­хьуникай фикирнай. Амма зулу­хъай адан кьвед лагьай лепе акъатна — инсанар садлагьана къирмиш жез хьана. ХъуьтIуьз­ Ке­­фер­патан полушарияда  тIугъвал саки акьалтIна­, амма адан “пацук” Кьиблепатан полушария акатна.

Коронавирусдин девирда хьиз, а вахтундани властри сергьятламишдай серенжемар кардик кутунай — карантин ва изоляция малумарнай, инсанри чпи гьазурнавай маскаяр алукIиз хьанай. А вахтунда азарриз акси рапар — гьич са жуьрединни вакцина авачир. Ви­­ри­ азарлу хьана, коллективный иммунитет­ ара­дал атана, ам квахьдалди кьве йис алат­на.­­

1957-йисуз инсаниятдиз Азиядин гриппди тади гана. Са миллион касдин чанар къакъудай ам са йисалай зайиф хьана, квахьна. Гьа и кьадар инсанар Гонконгдин (1968-1970-йисара) гриппдини къакъудна. Гила абур сезондиз акатдай азарар яз пайда жезва.

Пешекарри къейдзавайвал, коронавирусдихъ галаз “испанкадин” гзаф умумивал ава. Инал фикирда авайди биологиядин жигьетдай абурун туькIуьр хьунухь ваъ, инсаниятди тIугъвалдин девирра азаррикай хуьн патал ишлемишай серенжемар, “испанкани”, коронавирус хьиз, лепейралди дуьньядиз чукIун ва масабур я. Мадни “испанка” садлагьана акьалтIайдини фикирда ава…

Квелди куьтягь жедатIа…

ТIугъвал акьалтIуни, инсанрин сагъламвилиз хьиз, руьгьдин жигьетдайни секинвал гуда. Мукьвал девирда чаз адет хьанвай бязи крар квахьда, са вуч ятIани амукьда. Мисал яз, маскайрикай чна инлай кьулухъни мен­фят­ къачун мумкин я. ИкI, винидихъ тIвар кьун­вай вирусолог А.Альтштейнан гафаралди, вирус зайиф хьанваз, тIугъвал акьал­тIай­тIани, штаммар ахтармишунин кIвалахар ва агьалийриз азардиз акси рапар ягъунин се­ренжемар инлай кьулухъни давам хъжеда. “ТIугъвалдилай кьулухъни нефесдин ор­­ганар чIуру азаррикай хуьн патал маскаяр алу­кIун лазим къведа. Дальний Востокда мас­­­каяр алукIун адетдин кар я. Амма дуьм-дуьздаказ гьихьтин шартIара ва дуьшуьшра абур алукIун лазим ятIа, алай вахтунда лу­гьуз­ хьун четин я”, — къейдзава Мелита Вуйновича.­

Мадни… Сиягьат авунал рикI алай ксариз пул гзаф къазанмишун ва я ам яргъалди кIва­тIун лазим къведа — авиабилетрин ва мугьман­ханайрин къиметар, тIугъвал  башламиш же­далди девирдив гекъигайтIа, гзаф хкаж хьанва. ИкI, Европадин туризмдин месэлайрал машгъул комиссиядин прогнозралди, алай йи­суз инсанар санай масаниз финин кьадар агъа кIан 20 процентдилай тIимил жеда. Идахъ галаз сад хьиз, къенепатан туризм вилик фида. Абурун гафаралди, 2024-йисалди яргъал рекьериз финихъ галаз алакъалу туризм тамамвилелди кардик ахкатдач.

ТIугъвал акьалтIунихъ галаз  сад хьиз, арада мензил аваз (удаленка) кIвалахун кьисмет хьайи ксар патал кIвале ацукьна пул къазанмишдай вахтни акьалтIда, гьар юкъуз кIва­­лахал физ-хтун лазим къведа. Амма эксперт­рин фикирдалди, бязи компанийри  тIугъвал­дин шартIара арадал атай “гибридный формат­дикай” ва я тамамвилелди “удаленкадикай” инлай кьулухъни менфят къачун мумкин я.

Рагнеда Рамалданова