Чатухъанвал, регъуьхбанвал — ибур ХХI асирда саки амачир, къарибадаказ аквазвай сеняткарвилер я. Акьалтзавай несилдиз абур стIун чидач. Амма са 50-60 йис ви­лик абур чи халкьдиз яшайишдин метлеб авай лап чарасуз пешеяр тир. Чатухъанризни регъуьхбанриз иллаки еке гьуьрмет авай. ТIебиат­дин къуватрихъ — цихъ, цIухъ га­лаз алакъалу абур, гьелбетда, нелай хьайи­тIани алакьдачир. Пешекарвилин устадвилелай алава, абуруз руьгьдинни бедендин гужлувал, сабурлувал, мергьяматлувал ва къастунал кIевивал хьтин  ерияр хас хьана кIанзавай. Гьавиляй пара дуьшуьшра и пешекарвилер, несилрилай несилрал къвез, давам жезвай. Ингье вичикай ихтилат физвай дуьшуьшдани гьакI я.

Хуьруьгрин хуьре вичин рагьметлу бубайрин кар-ирс, халкьдин надир сенят­кар­вилер хуьзвай баркаллу чатухъан ва ре­гъуьх­бан Жавид авайдакай хабар хьайила, чна адал кьил чIугуна. Мукьувай таниш хьана, адан гъилин кIвалахар акуна, ватанпересвилин фикирриз шерик хьана. Гьар са кардин гъавурда авай хъсан суьгьбетчи ва мугьманперес  Ибрагьимов  Жавид  Мегьарамович,  дугъриданни, еке повестдин, романдин персонаж я. Амма чун адакай газетдиз макъала кхьиналди сергьятламиш жеда.

Жавидан чIехи буба Уста Юсуф Самур дереда машгьур, гъиляй гьар са кар къведай зурба устIар тир. Колхозрин девирда Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районрин саки вири хуьрерай куьтенар, туьрезар, макъар, арабайрин чархар ва хуьруьн майишатдин маса алатар туькIуьрун патал муьштерияр Хуь-руь­гиз Уста Юсуфан чатук къведай. Гуьгъуьн­лай, 1970-йисарилай, совхозар тешкилна, трак­торар, хуьруьн майишатдин техникадин вири алатар туьквенра пайда хьуникди чатун кIвалахар пара герек амукьнач. Эхь, зурба­ устIар яз, 1934-1945-йисара Ахцегьа, Хуьруьга, Хъуьлуьда, Цуругъа, Калука, Самур ва­цIа­­­лай вегьена, къени халкьдиз къуллугъзавай рельсерин ракьун муькъверни, Хуьруьга куьгьне кIвалерин ракьун къаварни гьадан гъилерин алакьунар я. Машаллагь!

Жавид Ибрагьимов 1957-йисуз Хуьруьга чатухъан Мегьараман хизанда дидедиз хьана. 1975-йисуз хуьруьн школа акьалтIарна, ам Дагъустандин политехнический институтдик экечIна. 1985-йисуз агалкьунралди вуз куьтягьай жегьил инженер Махачкъалада илимдинни ахтармишунрин “Полёт” институтдиз рекье туна. СССР чкIана, кIвалахзавай институтни агал хьуникди, ам бубадиз устIар­вилин куьмекар ийиз хайи хуьруьз хтана. 2000-йисуз Хуьруьгрин школадиз компьютерар гана, абур дуьзмишна кардик кутадай кас авачиз, Жавидаз теклифда. Адан алакьунар ва аялрихъ галаз рафтарвилер акурла, школадин администрацияди адаз муаллимвиле акъвазун теклифда. Гьа икI кьисметдай гьа чIавалай дуьз 15 йисуз, та пенсиядин вахт же­далди, Жавид Мегьарамовича школада информатикадин муаллимвиле кIвалахна.

— ЧIехи буба Уста Юсуф 1966-йисуз рагьметдиз фейила, зун 11 йис хьанвай гада тир, адан къамат, крар хъсандиз рикIел алама. 1964-йисуз чIехи буба азарлу яз, адан чату­хъанвилинни регъуьхбанвилин пешеяр Ме­гьарам бубади давамар хъувуна, гьикI хьи, чIехи бубади пешекарвилин вири сирер гьеле гъвечIи чIавалай адаз чирнавай ва муьштери къалин вахтара абуру санал кIва­лахдай. Гьелбетда, гьабурувай зазни чир хьа­на. Гьа ма­къам­да школада чахъ галай га­дайри гележегда лётчикарни космонавтар хьуникай фикирзавайла, зи къаст чатухъанвал авун тир. Зегьем чатук яру ракь бубадин гужлу гъи­ле-хехинаваз кIавузардал кIутадин кIаник герек алатдиз элкъведай тегьердиз зун гьейранвилелди килигдай. Чатун цел чIугваз,  самовардиз  цIай ве­гьез ва алакьдай маса куьмекариз, кIвачин кьилел жедай. “Гила илим, техника вилик фен­вайла чатун затIар ише физмач, чан хва, девирдихъ галаз кам-камунаваз фена кIанда”, — лагьана, рагьметлу бубади зун Махачкъалада политехнический институтдик кутунай, — суьгьбетзава Ж.Ибрагьимова.

• Инженер, муаллим ятIани, гъавурда акьаз­вайвал, рагьметлу бубайрилай амукьнавай “девлетдин” ирсдарвал гила вуна ийиз­­ва. Арабир чатук цIайни кутазватIа, хъсан я.

— Эхь, гьелбетда. ХарапI тахьун патал бу­бай­рин алатар ишлемишна кIанда. Дугъри я, са береда чад саки герек къвезмачир. Герек атайла, балкIанралди цан цазвай лежберриз (ахьтинбур чи хуьре кьуд-вад кас авай, гила ан­­жах кьвед ама — Керимни Алаверен) куьтен­рин макъар, устIарриз къван хадай кIутаяр, пиш­кешдин гапурар ва кьериз-цIаруз къведай заказар расдай. 2020-йисалай туристар пайда хьуникди (абуруз регъуьн кIвалах, 100-150 йисан устIархана кIвалахдик кваз акун пара итижлу я) чад саки гьар гьафтеда ачухзава. Мугьманриз къалурун патал, месела, са леэн ва я чукIул гатана, гьабурни чпиз ри­кIел аламукьдай ядигар яз пишкешзава. Ирс квахь тавун патал за жуван рухвайризни чатухъанвал чирнава. Хуьре кIвалах авачирви­ляй исятда Эмирханани Насира Покачи шегьерда наф­тIадин буругърал кIвалахзава. Гьа икI за жува­лай алакьдайвал бубайрин ирс да­ва­марзава, халкьдин надир сеняткарвилер хуьз­ва.

• Жавид стха, чаз чида хьи, вуна агъа магь­ледин куьгьне мискIинда бубайрин регъвни хуьзва.

— Гьамни, чад хьиз, заз бубадилай ирс яз гьалтнавай ядигар я кьван, техуьникай чара авач. Виликрай чи хуьруьн вад магьледани,  адет тирвал, вичин кьилди мискIин, регъв, бу­­лах ва ким авай. Советрин девирда абуруз­ фикир хганач, чкIана. Гила, лугьурвал, къванер кIватI хъийидай вахт я. Гьеле заз чидай береда хуьруьн ГЭС ва адан патав целди элкъуьрзавай адетдин регъв кардик квай. 1968-йисуз ГЭС-дихъ галаз, хуьле яд амукь тавуникди, 19-асирдин регъвни агал хьана, ахпа лап чкIана. А чIавуз бубади, “регъв авачир хуьр жедани” лугьуз, пара секинсуз тир ва халкьдин рикI алай тIач авун патал хьайи­тIани регъв туькIуьр хъувун кьетIна. И мурад­далди ада 1974-1975-йисара, къаварни алатна, чкIизвай куьгьне мискIиндин дарамат туькIуьр хъувуна, аниз куьгьне регъуьн къванер хкана, эквер туна, мотордалди элкъуьрдай механизм туькIуьрна. Куьрелди, токдин цIийи регъв кардик кутуна. Чатун устIарха­надилай тафаватлу яз, чи регъв инсанри саки гьар юкъуз ишлемишзава: гъуьр, тIач регъвезва (туьквендай къачузвайдини жуван гъилералди регъвезвай къуьлуьн гъуьр сад туш эхир). КIанибуру, маса хуьрерайни атана, фу ва тIач ийидай гъуьр чпи чпиз регъвезва. Алакь тийирбуруз за куьмекзава. И регъв себеб яз, къе хуьруьгвийрин ва пара район­эгьлийрин кIвалера тIач ава… Заз чиз, мукьвара куьн бубайрин кардик квай халисан чатук ва я регъве хьанвач, ша, къалур­да, — лагьана, Жавида чаз анра рикIел аламукьдай хъсан экскурсия тешкилна.

• Жавид стха, чаз вуна Хуьруьга хейлин вахтунда имамвал авур, мискIинар туь­кIуьр хъувур, чи девирда Дагъустандай сифте дес­тедик кваз гьаждал фейи рагьметлу Мегьарам бубадикай са кьадар гегьеншдиз суьгь­бетнайтIа, кIандай.

— Зи буба Мегьарам 1924-йисуз Хуьруьга дидедиз хьана (паспортда 1929-йис гьатнава). Хуьре светский мектебдин 4 класс кIелна, ахпа чкадин алимривай диндин чирвилер къачуна. Хуьруьнвийриз ам гьа гъвечIи чIа­валай­ са капIни ахъай тавур, вичин буба Уста Юсуфан кар давамариз, уьмуьрлух халкь­диз­ къул­лугъ авур муъмин кас яз чида. Ачухдиз капI-тIеат ийиз, мискIинар кардик кухтаз эх­гечI­намазни, ам, гуя лувар акатна, вичин ху­шунал­ди хуьруьн мискIинар туькIуьр хъийиз­, медресада хуьруьн аялриз Къуръан кIе­лиз чириз (100-дав агакьна аялриз Къуръан чирна) эгечI­на. Уьмуьрдин кьилин мурад-къаст гьаждал фин яз, ада гьеле Хрущёван девирдилай гьукумдарриз гьаждал фидай ихияр гунин пата­хъай арзаяр кхьиз хьана. “Вуна мад ахьтин ар­заяр кхьимир, я буба, ха­­талу я”, — лу­­гьуз, чун­ гьикьван гьавалат же­­дайтIани, кхьидай. Эхирни анжах садра, 1977-йисуз, СССР-дин Министррин Советдин Председатель А.Н.Косыгиналай жаваб хтана. “Гьуьрметлу Мегьарам, вун михьи дин­эгьли тирди аквазва. Алай вахтунда Арабрин Сад тир Эмиратрихъ (ОАЭ) галаз чи ала­къаяр хъсан тахьуниз килигна, ви тIала­бун таъминариз жезвач. Мумкинвал хьанмазди, чна вун хабардарда, аниз рекье твада”, — кхьенвай а чарче. 1992-йисуз Да­гъустан­дай фейи сифте зияратчийрин дестедик кваз буба гьаждал фена.

МискIинар ремонтуникай рахайтIа, хуьруьн куьгьне 5 мискIиндин дараматарни (жуьмя мискIин, гамар храдай фабрика хьайи, райПО-дин туьквен ва гила хуьруьн музей авай дараматар, Малла Алискеран мискIин ва исятда регъв авай чка) ада хсуси кьил кутуналди ва жемят желбуналди туькIуьр хъувуна, хуьрел азандин сес хкана. Жуьмя мис­кIинда сифте имам Жабаран Мегьамедакай хьана. Ам рагьметдиз фейи 1997-йисалай хуьруьн имамвилин жавабдар везифаярни, алакьдай маса кас авачиз, Мегьарам бубади вичин хивез къачуна. Ам рагьметдиз фейи 2010-йисалай хуьруьн имам Юзбегов Ширинбегакай хьана ва алай вахтунда и кар Сабир Ширинбегова кьиле тухузва.

Дашдемир Шерифалиев