Россиядин государстводин 1160 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз

Къе Украинадин кьилиз атанвайбуру, фашистрин, нацистрин пайдах мад виниз хкажнавайбуру, тарихдин бинеярни, славянрин халкьарин садвални, сад тир медениятни, чIал­­ни, чилни рикIелай алудна, Россиядин Фе­­дерациядин государстводихъ галаз чIу­г­ваз­вай буьркьуь женгиниз, гуя чпин чилер я лу­гьузвай Донецк ва Луганск республикайра яшамиш жезвай агьалийрал гуьллейрин, бомбайрин хар къуруниз гьикI лу­гьудатIани чизвач.

ЦIи Россиядин государство арадал атайдалай инихъ 1160 йис тамам жезва. Им еке та­рих я. Са уьлкве. Са халкь. Са чилер… Ам­ма къе дяведин гьалара гьатнава. США-дин ва РагъакIидай патан уьлквейрин таъсирдик, лукIвилик лагьайтIани жеда, акатнавай Зеленский, Порошенко хьтин регьберар, миллетчивилиз кьил янавай фашистар, банде­ровчияр, нацистар, террористар себеб яз.  2014-йисалай Россия вил алаз акъвазна, Украинадин кьилиз къвезвайбур дуьзгуьн сиясат тухунив, Россиядихъ галаз дуствилин, ама­дагвилин алакъаяр мягькемарунив, саналди вилик финив эгечIда лагьана. Ваъ, икI  хьанач, Украинадин кьиле акъвазайбур “Россия душман я” лугьузвайбурукай дустар кьаз, абурувай куьмек тIалабиз алахъна. США-ди къе Украина военный полигондиз элкъуьрнава. Ихьтин гьалдихъ галаз Россия садрани рази жедач. Гьавиляй РФ-дин Президент В. Путина талукь тир Указдални къул чIугуна.

24-февралдин экуьнахъ, Россиядин Федерациядин халкьдихъ, Украинадин яракьлу къуватрихъ, дуьньядин уьлквейрихъ элкъвена, авунвай Эвер гуна Владимир Путина тарихдиз сиягьат хъувуна ва къенин гьалар арадал атунин вири себебар ачухарна. “США-диз ва адан гъилибанар тир  РагъакIи­дай патан уьлквейриз, Советрин Союз чу­кIу­рун бес тахьана, Россиядин Федерацияни та­хьай мисал ийиз кIанзавай. НАТО-ди вичин сергьятар гегьеншардач, РагъэкъечIдай патан Европадин уьлквеяр НАТО-дин членвилиз кьабулдач лугьуниз талукь икьрарар, хиве кьунар авайтIани, НАТО-дин кьушунар, яракьар  къе Россиядин сергьятрив агакьнава. Им ерли рехъ гана виже къведай кар туш. Россиядин мулкарик акатзавай Украинадикай Россиядиз акси хаталу къуват авунва, ам жуьреба-жуьре яракьралди таъминарзава. Гьахъсузвилелди, ивияр экъична, гьукум гъиле кьунвай режимди, Россия душман я лу­гьузвай США-дин писпидал кьуьлзавай ксари дуьз, гьахълу гафариз яб ганач, вичин халкь зулумдик кутуна. Ихьтин гьалар акваз, кисна акъвазун чи патай еке гъалатI жедай. Нацистрин Германиядихъ галаз дяве тавун патални СССР-дин кьиле авайбуру игьтиятлувал, сабурлувал хвенай. Амма и карди дя­ве­­дин сифте варцара Советрин халкьдиз зурба зиянар гана. Къе чна ахьтин гъалатI ахъай хъийидач. Къе фашизмдин тIегъуьн­дикай хвейи, азад авур РагъакIидай патан бязи уьлквейри Дуьньядин кьвед лагьай дяведин нетижайриз талукь  къарарар къуватдай вегьиникай фикирзава. Чна абурун тапарар, алчах хи­ве кьунар яргъалди эхна. Гила эхдай вахт алатнава. Чна Россия, адан сергьятар, халкьар хуьн патал герек вири серенжемар кьабулда. Чи арада гьахьдай гьерекатар авур ма­­са уьлквеяр хьайитIа, абурувни гъиле-гъил аваз чпиз къвезвайди агакьда”, — къейдна В.Путина.

Президентдин гьар са гафуна уьлкведин аслу туширвал, азадвал, хатасузвал, гзаф миллетрин халкьарин садвал хуьнин къаст ава. Им цIи, Россиядин государство арадал атайдалай инихъ 1160 йис ва  1812-йисан Ватандин дяведа гъалибвал къачурдалай инихъ 210 йис тамам хьунин  юбилеяр къейддайла, мадни лишанлу я.

Лугьун лазим я хьи, 1160 йис идалай вилик славянрин жуьреба-жуьре тайифайрикай арадал атай государстводин гьакъиндай тарихчийрин ва алимрин арада гьуьжетар гзаф хьана. Урусрин сифтегьан тарихчийри тунвай кхьинри успатзавайвал, VI, VII асирра Кий тIвар алай касди Киев шегьер эцигна. 800-йи­сара Киевдин къвалав гвай полянри (абуруз русар лугьузвай), Десна, Сейма, Суле ва­­­цIарин къерехрив гвай северянри, Днепр вацIун кьиблепата авай уличри, рагъакIидай патан чилерал алай древлянри Русь тIвар алаз государство тешкилуник чпин пай ку­туна­.

Германиядин, Швециядин ва маса уьлквейрин алимри, гуя Русь государство Скандинавиядай атай варягри, норманри арадал гъайиди я лугьуз, тестикьарзава. И ихтилат гьинай къвезва лагьайтIа, тарихчийрин гъилера гьатнавай чешмейрай аквазвайвал, Х асирда варягрин князар тир Рюрика — Новгород, Олега Киев къачуна ва цIуд йисаралди и шегьерра регьбервал авуна. Гьа са вахтунда маса чилер кьун патал женгерни тухвана.

Арабрин тарихчи Масудиди кхьизвайвал, “IX асирда славянрин сад лагьай пачагь Дир тир. И пачагьлугъда хейлин шегьерар, инсанар яшамиш жезвай вилаятар ава. Мусурман­рин савдагарар и государстводин меркездиз физва ва жуьреба-жуьре шейэр маса гуналди, алвер ийизва”. Гьа и вахтуниз талукь яз Ирандин географ Ибн-Хордадбеха къейдзавайвал, “Урусар славянрин тайифайрикай хьанвайбур я. Урусрин “Повесть временных лет” ктабдани славянринни урусрин чIал сад тирдакай лугьузва.

Арабрин маса чешмейри тестикьарзавайвал, гьа вахтунда Русдин агьалияр магьсулдарвилел, малдарвилел, куьнуьчивилел, ра­кьукай, кIарасдикай шейэр ийидай сеняткарвилерал машгъул жезвай. Феодальный госу­дарстводиз элкъвезвай князрин пачагьлугъди мукьвал-мукьвал патарив гвай тайифайрал гьужумзавай, абур чпиз муьтIуь­гъар­за­вай. Киевдин князри варягрихъ галазни женгер чIугуна, абуруз уьлкведиз рехъ агалун па­тал Ильмен вирин къвалав Новгород шегьер эцигна. Гележегда адакай, Петербург эцигдалди, еке куьмек хьана, уьлкве гьуьлерилай къвезвай чапхунчийрикай хвена.

Гьа икI, IX- X  асирра дегь русрин халкьа­рин милли мулкар ва литературадин къадим чIал арадал атана. Русь государстводин­ халкь­­дик РагъэкъечIдай патан славян­рин­ тайифаяр акатна. Гуьгъуьнлай абур урусрин, украинрин, белорусрин стха халкьариз элкъвена. Жуьреба-жуьре дявеяр, женгер себеб яз арадал атанвай зурба государстводик­­­ хейлин маса тайифайрин векиларни акат хъу­вуна.­

Алатай виш йисара урусрин государстводин халкьари (урусар, украинвияр, белорусар) монголрихъ, татаррихъ, немсерихъ, по­ляк­рихъ, туьркверихъ, персерихъ, японрихъ ва масабурухъ галаз женгер чIугуна, дявейра иштиракна, телефвилер гзаф хьанатIани, государство хвена.

Пачагьлугъдин садвилиз талукь кар алай вакъиа 1611-йисуз кьиле фена. Нижний Новго­роддин земский кавха Кузьма Минина ва князь, бажарагълу военачальник Дмитрий­ По­­жар­скийди, Федор Мстиславский кьиле авай ирид боярдикай ибарат гьукуматди Урусат Польшадиз маса гайила, Польшадин королдин хва Владислав Урусатдин пачагь яз гьисаба кьунин икьрар кутIунайла ва Москва­да адан дустари, гъилибанри агъавализ акурла, бояррини абурун тереф хуьдайла, Урусат хуьн па­тал къагьриман рухваяр, зегьметчи халкьар къарагъарна. Абуру са шумуд­ ополчение тешкилна, полякрихъ галаз женг чIуг­вадай такьатар кIватIна. Къизгъин женгер арадал атана ва  1612-йисан 26-октябрдиз (гилан 4-ноябрь) полякри рей гана ва Москва душмандикай азадна. Ида Урусатдин вири мулкарай къецепатан уьлквейрин чапхунчияр ахкъудунин кIва­лах башламиш хьунал гъана. Гьавиляй по­­лякриз гилани Россия аквадай вилер авач.

И ватанпересвилин гьерекатдин надирвал квекай ибарат я лагьайтIа, мягькем гьукумат авачирвиляй Ватан хуьнин кар чпин фикиррилай, чпи инанмишвалзавай диндилай, чпин гьал-агьвалдилай аслу тушиз, халкьдин ге­гьенш  къатари чпин гъилиз къачуна. Уьлкве лап кIеве гьатнавай ва девлетар тарашзавай угъраш девирда гьакъикъат­дани Россиядин халкьарин садвал арадал атана. Урус инсанри а макъамда халис ватанпересвал къалурна ва гьа идалди зурба ватан барбатI хьунин ва гьамиша чапхунчийрин есирда амукьунин гьалдикай хвена. Гьавиляй Урусатди баркаллу рух­вайриз — Мининазни Пожарскийдиз Россиядин шегьерра зурба памятникарни хкажнава. Абурун чIехи ватанпересвал, кьегьалвал рикIе­лай алудиз тежерди я.

1700-йисара Урусрин государстводин цIийи девир башламиш жезва. Гьукумдин кьи­лиз атай I Петрди 1721-йисуз зурба пачагьлугъ империя яз малумарна. Адак Прибалтика, Украинадин са пай, Белоруссия, Поль­шадин са пай, Бессарабия, Кеферпатан Кавказ акатзавай. XIX асирдилай империядик Финляндия, Закавказье, Къазахстан, Юкьван Азия ва Памирни акат хъувуна. Россиядин Империяди Бухарадин, Хивадин ханлухрални гуьзчивалзавай. 1914-йисуз Россиядин Им­перия 81 губерниядикай ва 20 областдикай ибарат тир. Уьлкведа 931 шегьер авай. И зурба мулкуна 100-далай виниз халкьар яшамиш жезвай. Абурукай 43 процент агьалияр урус халкьарин векилрикай тир.

1917-йисан февралдин инкъилабдилай гуьгъуьниз Урусатдин пачагь тахтунай гадарна, советрин девир башламиш хьана. Советрин республикаяр арадал атана. 1922-йисуз абур къудратлу Советрин Союздик (СССР) кваз сад хьана. 1991-йисуз СССР тIвар алай зурба уьлкве чкIана. Гьанлай инихъ РФ-дин къенин йикъан уьмуьр давам жезва.

Советрин Союз чукIунихъ са шумуд себеб авай. Гьукумдин кьиле авайбурун игьтиятлувал квахьун, гьакъикъи гьалариз къимет гудай ва  жавабдар къуллугъривай кIеви исте­мишунар ийиз тахьун, гьукумдиз регьбервал гузвайбурун арада коррупция гегьенш хьун, чIуру сиясатдин, къецепатан уьлквейрин къун­дармаяр гьакъикъат хьиз кьабулун ва уьлкведин итижар маса гун. США-диз, Вели­кобританиядиз садрани Россия къуватлу хьана кIанзавайди туш. Дуьньядин кьвед ла­гьай дяве гьеле куьтягь тахьанмаз, Черчилла США-дин президентдихъ, Германиядин цIийи гьукумат тешкилзавай генералрихъ галаз санал Советрин Союздал цIийи дяве или­тIунин планар янавайди тир. Гена абур кьилиз­ акъатнач. Гьанлай кьулухъ, иллаки Советрин Союз чукIурайла, абурун иштагьар мадни­ ачух хьана. Хаинар лагьайтIани жеда, Горба­чеван ва Ельцинан гьерекатрикай, аслувилин сиясатдикай, стратегиядин яракьар пуч авуникай менфят къачуна, Россиядин халкьар сад-садаз акси акъвазарна, барбатI ийиз, Европадин виридалайни зурба уьлкве чпин хаммалдин базадиз элкъуьриз кIан хьана. Государстводин кьиле акъвазай Владимир Путина абурун алчах планар, хиялар руьхъведиз элкъуьрна. Гьавиляй абуруз Россиядикай авай хъел екеди я ва, гьар мумкинвал хьайила, абур кIас ягъизни алахъзава.

Вичин Эвер гуна Владимир Путина къейд авурвал, къенин Россия абурун кIиринай фи­дайди яз амач. Ам вири терефрихъай къуват­лу, къудратлу хьанва. Адахъ алай аямдин ви­­ри гьужумриз жаваб гудай яракьар ава. Гьат­­та вилик фенвай маса уьлквейрихъ авачир хьтинбурни, уьлкведин аслу туширвал чилелни, церани, гьавадани хуьдайбур.    Рос­­сия вири рекьерай мягькем хьуни бязибуруз ахвар гузвай хьтинди туш. Украинадин халкьар сад-садал гьалдарна, халис дяведик цIай кутуна, ана авай урус халкьдин тереф хуьзва лугьуз, Америкади ва Рагъ­акIи­дай патан уьлквейри Россиядал санкцияр илитIна. Ида мад сеферда абуруз Россия гьи­­­кьван “кIанзаватIа” къалурна.

Эхь, гьакъикъат сад я: цIусад асирдилай­ гзаф вахтунда Россия къуватлу, гзаф миллетрикай, культурайрикай ибарат цивилизация хьиз виликди фена. Гьа им чи тарихдин кье­тIенвал, артуханвал я.  Гьавиляй чна къе, са халкьди масадаз гьуьрмет авунин, сад-са­дав кIанивилелди эгечIунин алакъайриз артуханвал гана, государстводин итижар хуьн патал алакьдай вири крар ийизвай Президентдин тереф хвена кIанда. Чи государст­во мадни мягькемди, вилик физвайди хьун патал.

Нариман Ибрагьимов