(Мердали Жалилован яратмишунра фельетон)

Сатирадин жанрайрин арада (памфлет, басня, эпиграмма, комедия…) фельетонди кьетIен чка кьазва. Вичин кьадардал гьалтай­ла, гьикая, новелла хьиз, гъвечIиди ятIани, фель­етон чIехи таъсиб, кесер авай гьунарлу эсер я. Ам журналистикада, публи­цистикада­, художественный литературада фадлай маш­гьур хьанва.

Бязи литературоведри къейд­за­вайвал, фельетон сифте яз XVIII асирда Дени Дидродин, Вольтеран яратмишунра арадал атана. Терминдин ери-бинедикай рахайтIа, адан кьисмет ихьтинди я. 1800-йисуз Франция­да “Journal des Debats” тIвар алай газетда алава чинар пайда хьана. 1803-йисуз адан къу­рулуш михьиз дегишарна ва цIарцIелди чара авунвай алава паюниз “фельетон” тIвар гана. Адан сергьятра аваз театррин репертуарар, шиирар, ребусар, малуматар… чапзавай. Са кьадар вахт арадай фейила, фельетон публицистикадин, художественный эсеррин ­арада хкат хьана чир жезвай жанрдиз эл­къвена.

Фельетон критикадин миже квай, сатирадин кьетIенвилер (ирония, сарказм, гротеск…) хас, чIуру, эдебсуз гьерекатар русвагьзавай художественный ва публицистикадин жанр я. Адан объектрик инсанрин эксиквилер, абурун къилихрин пис ерияр, масабуруз зиян гузвай макьсадар, кIвалахрин нетижаяр… акатзава. Фельетон теснифзавайдан кьилин везифа, ихьтин инсанрикай ягьанатар авуналди, нукьсанар арадай акъу­дуникай ибарат я.

Асул гьисабдай фельетонар кьве жуьрединбур ава: 1) тайин са касдикай, затIу­никай кхьенвайди (конкретно-изобразительный); 2) жуьреба-жуьре гьерекатар, вакъиаяр ачухарзавайди, русвагьзавайди (аналитический). Литературадин ахтармишунрал машгъул жез­вай са жерге алимри и жуьрей­риз адрес авай ва адрес авачир фельетонар лугьузва.

Къейдна кIанда, дуьньядин жуьреба-жуьре литературайра хьиз, фельетонди лезги литературадани нефес къачузва. Алим ва гьикаятчи  Къурбан  Акимова  вичин “Терминрин словарда” къейдзавайвал, “лезги литературада Исмаил Вагьабован, Азиз Алеман, Мердали Жалилован ва масабурун фельетонар малум я…”. Амма, гьа­йиф хьи, эхиримжи йисара фельетон чи литературадин “яру ктабда” гьатнавай жанрайрин жерге­да ава. Алай вахтунда и жанрда кIва­лахза­вай­ авторрикай сад  Мердали  Жалилов  я. Ара-ара адан фельетонар “Лезги газетда” чап­зава. 2013-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода адан “Кефчи дуьнья” тIвар алай ктаб акъатна. Ана писателдин шииратдин ва гьикаятдин фельетонарни ава. И ма­къа­лада чун анжах кьвед лагьайбурукай рахада.

Бажарагълу публицист, шаир, таржумачи Мердали Жалилов вичин фельетонра, жемиятдин уьмуьрдин нукьсанар, девирдин татугайвилер, инсанрин угърашвилер неинки дуьздал акъудна беябуриз, гьакIни абурукай рахшанд ийиз алахънава. Писателди вичик, кIел­завайбурук къалабулух кутазвай жуьреба-жуьре темаяр къарагъарзава, пис терефар негьзава, художественный алатрикай менфят къачуна арадал гъизвай хци, туькI­вей образрин куьмекдалди гьахъсузвилер ийизвайбуруз таъсир ийиз чалишмиш жезва.

“Керекулдин  сечкияр” фельетонда автор­ди сечкийрин вилик бязи кандидатри чеб гьикI тухузватIа, гьихьтин рекьер атIуз­ватIа, абурун умудар, макьсадар, мурадар гьихьтинбур ятIа ачухарнава. Эсерда гьалтзавай Аслан, Жана­вур, Сев къуватлу кандидатрик акатзава. Абурун образрай кIелза-вайдаз фадлай сиясатда дувулар янавай, мягькемдиз чка кьунвай, чирхчирар авай чи йикъара авай хьтин “пул квай халуяр” аквазва. Гьавиляй абурук сечкийрин вилик артух юзунни квач, чпикай депутатар жедайдахъ абур кIевелай инанмиш я. Фельетонда дасмалчийрин образарни гьалтзава. Мисал яз, Машах, Чакъал, СикI къуватлу депутатрин гьакъиндай таблигъат тухунал, абуруз мез-гъвел ягъунал машгъул я. Абуру, ялтах къул­лугъар­ авуналди, гележегда чпизни де­путат­ви­лихъ фидай рекьер ачух жедайдак умудар кутазва. Эсердин кьилин игит пехил, азгъун, угъривал квай Керекул я. Авторди Керекулдин образдин куьмекдалди чи девирда гьукум нин гъиле гьатзаватIа, къанунар гьихьтинбуру кьабулзаватIа, халкьдин кьисмет нелай аслу жезватIа къейдзава. Керекулди избиркомдин председатель тир ТIиб ТIабовича ви­чин арза кьабулун патал амалдар камар къачузва. Ада гуя вичихъ авай алакьунар мад са кандидатдихъни авач лугьуз тестикьар­зава.­ Генани тамамдиз кIвалах туькIуьн патал ада ТIиб ТIабовичан стулдал арза ва “къацу чарар”­ эцигзава. Долларар акурла, дуьнья ри­кIелай фейи ТипIре “ида зун галачизни мандат­ къачудайди я” лагьана, арза кьабулзава. Вичин нубатда Керекулди адаз, депутатрин Соб­ра­нидиз акъатайла, вичи ТIиб ТIабович рикIелай­ ракъурдач лагьана хивени кьазва. Нетижа­ гьихь­тинди жезва? Ачухарнавай гьерекатрив гекъигайтIа, мадни хаталуди, бедбахтди: кьилин уьмуьр­да идавай-адавай къакъудиз, тара­шиз вердиш хьанвай Керекул чуьнуьхунрихъ галаз женг чIугвадай Комитетдин регьбервиле тайи­нарзава. Идалди автордиз вуч къалуриз, къейд ийиз кIанза­ва? Чи комитетринни ведомствойрин кьиле керекулар хьтинбур авайвиляй халкьдин яша­йиш къвердавай усал жезва, жемиятдин гьаларни пайгардикай хкатзава. ТIегъуьн-ди-к­ай магьрум жез кIан­заватIа, адан чешме терг авун чарасуз я. Уьлкве абадлу, аваданлу, халкьдин гьал-агь­вални­ къулайди авун патал сифте нубатда гьукумдин органар керекулрикай азад авунин игьтияж ава.

“Керекулдин сечкияр” тайин са вакъиа ачухарзавай жуьредик акатзава. Автордин “Са пер, шумуд кавча?..”, “Лешерни  лашар”, “Чарарин муьгъ” фельетонарни гьа ихьтинбур я. Мисал яз, “Са пер, шумуд кавча?..” фельетонда, гьекьни-каф авахьиз, зегьмет чIугвазвай лежбердин са акьван регьят ту­шир­ уьмуьрдикай ихтилат физва. Вичин никIе кIва­лахзавай лежбер, галат хьайила, ял ягъун патал куьгьне чардахдик ацукьзава. И арада адан гъилевай перци лежбердиз са жерге суалар гузва. Фельетондин кьилин пай абурун арада кьиле физвай диалогдикай ибарат я. — Я иеси, — хабар кьазва перци, — ви хизанни са акьван къалинди туш, вунни паб я кIвале авайди. Икьван зегьметар чIугун, техилар цун вуж паталди я? Лежберди гузвай жавабрай чаз чи девирдин ­суьрет аквазва. Дуьшкуьндин патав­ гьахъ тагайтIа, ник вахчуда лугьуз­, хуьруьн кав­ха, налогар це лу­гьудайди, чилер­ азаррикай хуьдай станциядин векил, мелиоратор, землеустроитель, чилерин кадастрадин къуллугъчи, ревизор ва хейлин маса къул­лугъчияр­ къвезва. Эгер лежберди абуруз кIус тагай­тIа, амни адан къари гишила амукьда. Гьавиляй вири динжарун патал къалин хизан хуьдай кьван техил битмишарна кIанзава.

Чи йикъарани ихьтин гьахъсузвилер гьикьван ава! Сада са кIвалах гъиле кьурла, адакай иви хъвадайбур гзаф жеда. Ругъваларни са квехъ ятIани муьгьтежбур туш гьа, чпин азгъунвиляй нефсиниз тербия гуз тежезвайбур. “Са пер, шумуд кавча?..” образдихъ гьа ихьтин метлеб ава…

“Кефчи дуьнья” ктабда гьатнавай гьи­каятдин са жерге фельетонра Аяз Бубадин образ гьалтзава. Къейд ийин хьи, и образ гзаф дуьшуьшра суьгьбетзавайдан образдал ацалтзава. Мисал яз, “ЦIийи азарар” фельетонда. Винидихъ чпикай ихтилат фенвай фельетонрилай тафаватлу яз, “ЦIийи азарар” эсерда авторди са шумуд вакъиа ачухарзава. Ина кьилдин ксарин тIварар кьунвач, ихтилат чи девирдин суьретдал леке гъизвай пис терефрикай, гьерекатрикай физва. Свах тIаз къатламиш тежезвай Аяз Буба сарарин духтурдин патав физва. Стоматологиядин ракIарин сивел ам къаршиламишай руша адаз ажайиб суалар гузва: “Ваз инай вуч кIанзавайди я?”, “Кьуьзуь хьанвай вахъ гилани тIадай сухвар амани?”, “Вал алай гьал вуч я?”… Ина къуллу­гъар пулдихъ ийизвайди я лагьайла, Аяз Бу­ба элкъвена хъфиниз мажбур жезва. Ихьтин­ гьахъсузвал эхиз тахьай адан сухван тIал рикIин тIалди эвеззава. Ам кардиологди­н, гьанай невропатологдин, ахпа психологдин патав физва. Санани адав куьмек агакьзавач, виринра пул истемишзава. Фельетондин и терефдай чаз алай аямдин духтуррин къамат ачухарнава. Мегер чи больницайрани гьакI тушни? Пул гайитIа, сагъарзава, та­гайтIа, — ваъ. Чиновникри медицина пулсузди я лугьуз эзберзава, тестикьарзава, гьа­къи­къат лагьайтIа, абурун гафарихъ галаз ер­ли кьазвач.

Фельетондин нубатдин гьерекатда чуь­нуьх­гумбатIри иштиракзава. Куьчедай тIуз физ­вай Аяз Бубадал садлагьана гъиле лашар, кIутаяр авайбур гьалтзава. Абурулай са тIимил анихъ алатнамазди, сада Аяз Бубадин­ кьил лашунивди яна. Вич-вичел хтайла, кьуьзеказ вичив гвай чантадин кIан пад цавалнавайди, алай парталрин жибинар акъаднавайди, вични са къайи чкада авайди аквазва. Къецел эхкъечIайла, малум жезвайвал, и чка са духандин цур я. “КIар язавай угърашар я” ла­гьана, чара амачир Аяз Бубади вичин рехъ давамарзава. Садлагьана адан рикIел вични Живедин Ханум тайин са чкадал туьш хьун лазим тирди хквезва. Са кьадар вахт ара­дай фейила, адан вилик пайда хьайи Живедин Ханум акурла, Аяз Буба пагь атIана амукьна. Ха­нумдин чинин рангар атIанвай, адахъ я кифер галачир, я кьилел келегъа алачир, я лацу булушкади дабан гатазвачир… Ада Аяз Бу­ба­­диз кIвал атIанвайдакай, парталар чуьнуьхнавайдакай хабар гузва. Кьуьзуьди ам секинариз алахъна. И арада абурун патав “Волга” маркадин машин акъвазна. Анай эвичIай пара дамахар гвай дишегьлийри Аяз Бубадизни Живедин рушаз ужуз къиметрай чпив гвай импортдин парталар маса къачун теклифна. Ханумдиз абурув гвай затIар чпин кIваляй чуь­нуьхнавай парталар тирди чир хъжезва. Гьа икI кьиф ракьара гьатзава. Аяз Бубади абуруз маса гузвай парталар чуьнуьхнавайбур тирди­ субутзава ва вири затIар Живедин Ханумдив вахкузва…

Фельетон кIелайдалай кьулухъ “цIийи аза­рар” образдин гьакъикъи суьрет якъин жез­ва: коррупция, наркомания, угъривилер, чалкечирвал… Авторди и “азарар” негьзава. Аяз Бубади лагьайтIа, ЦIийи йис мубарак авунихъ галаз сад хьиз, агьалийриз марифат­ михьиз хуьниз, къанихвал, къачагъвал терг авуниз, къени, хъсан крарик кьил кутуниз эвер гузва.

Мердали Жалилован “Куьгьне нагъвар” фельетонда инсанрин рикIер — дар, гьуьрмет-хатур зайиф хьанвайдакай, Миграгърин гамарин фабрика амачирдакай, Къурушрин, Ахцегьрин, Мегьарамдхуьруьн районрин колхозрин, совхозрин уьзуьмлухар, къелемлухар, багълар терг хьанвайдакай, “Чарарин муьгъ” фельетонда — муьгъ эцигун патал ча­ра авур пулар тIуьна, ерисуз муьгъ туь­­кIуьрнавай карханадикай, анин регьбер­рикай, “Регьятвилер” фельетонда, Лезгистан кьве патал пайна, тешкилнавай таможняйрал къара жемят алцурарзавайдакай, тарашзавайдакай, къанун-къайда хуьдай ор­ганрин кIусуна вил авай “кицIерикай” суьгьбетзава.

Лагьана кIанда, писателдин фельетонар кIелдайла, артух хъуьруьн къвезвач, акси яз, ана дуьздал акъуднавай, русвагьзавай гьахъ­­сузвилер, татугайвилер, инсанрин мурдарвилер, пехилвилер, азгъунвилер акурла, хъвер михьиз рикIелай алатзава.

Мердали Жалилован гьикаятдин фельетонрин чIал, адан къелемдикай хкатнавай шииратдин фельетонрин чIалав гекъигайтIа, заланди я. Авторди и жанрда аваз кхьенвай эсерра халкьдин чIалакай — фольклордин эле­ментрикай, мисалрикай менфят къачун­вайтIа, абур мадни таъсирлу, метлеблу жедай. И делилди писателдин чIал кесибди, зайифди я лугьузвач. Асул гьисабдай фелье­тонди, истивутди хьиз, кана кIанда, адан чIал­ни гьакьван хциди хьун лазим я. Чи фикирдалди, Мердали Жалилован вири фель­е­то­нар ихьтин дережадив агакьнавач.

Фельетон теснифун са акьван регьят кар туш. И жанрдихъ хейлин истемишунар ава. Санлай къачурла, Мердали Жалиловалай вичин яратмишунра фельетондиз хас кьилин кьетIенвилер хуьз алакьнава. И карди адан бажарагъдин гьакъиндай шагьидвалзава.

Машгьур журналист ва публицист Александр  Руденко-Десняка  “Къуш гьайиф къвез­ва” тIвар алай макъалада фельетон публицистикадин шагь я лагьана къейднава. Мердали Жалилован яратмишунри и фикир гьахъ­луди тирди мад сеферда тести­кьар­зава.

Мегьамед Ибрагьимов