Юкьван буйдин, лацу якIарин, кьилин чIарариз михьиз лаз янавай, рикIиз хуш акунрин, нур чкIанвай чинай, акьул ргазвай ва шаддиз цIарцIар гузвай ригай вилерай къенивал, регьимлувал, лезгидиз хас миливал, агъайнавал аквадай, бедендал гьамиша кутугай партал алай итим. Ам меркезда тешкилзавай лезги концертрани, СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезги госмуздрамтеатрдин тамашайрани, чи писателрин юбилейрани, шаиррин цIийи ктабрихъ галаз танишарзавай мярекатрани, лезги халкьдихъ галаз алакъалу месэлаяр гьялзавай собранийрани (гзаф вахтара вичин уьмуьрдин юлдашни галаз) аваз аквада.

Белки, бязибуру фикирда жеди, ам культурадихъ, эдебиятдихъ галаз алакъа авай кас я. Ам математик, академик я лагьайтIа, мумкин я агъунни тавун. Амма гьакъикъатдихъ галаз садалайни гьуьжетиз алакьдач. Чна инал вичикай ихтилатзавай кас — кьурагьви Агьмедан (вичин девирда къени краралди ам райондилай къецени машгьур итим  тир) гъвечIи хва  Назаралиев  Мегьамедшафи, Дагъустандин госуниверситетдин ­про­фессор,саки 30 йисуз прикладной математикадин кафедрадиз регьбервал гайи физикадинни математикадин илимрин доктор, Россиядин тIебии илимрин академиядин (РАЕН), Международный информатизациядин академиядин академик, Россиядин Федерациядин кьилин образованидин Гьуьрметлу работник, Дагъустан Республикадин илимрин лайихлу деятель я.

Кьурагьвияр музыкадал, искусстводал рикI алай ксар яз чида. Гьабурукай яз, — Мегьа­медшафи муаллимни. Маса академикар, алимар, депутатар, чIехи къуллугъчияр чаз винидихъ тIварар кьур хьтин мярекатрай тек-бир акван, я такван. Мегьамедшафи Агьмедович ахьтинбурун жергедик акатзавач. Ам уьмуьрдин гьар са тереф тамамди, метлеблуди, руьгь тухардайди хьун патал алахъзава, яшамиш жезва.

Чилелай вичи сад лагьай кам къачур чIав Мегьамедшафи Агьмедовичан рикIел аламач, амма сифтени-сифте Кьурагь вацIа эхъвей, Яран сувариз барбияр ахъаяй, гъилера чумахъ, дергес, куьтен, букварь кьур, школа­диз кам къачур, межлисда сифте кьуьл авур макъамар бейнидай акъатзавач. Дяведин лап къизгъин, четин йисуз (1942-й.) дуьньядал атай эркекдиз хайи дидедин тавазивилерни акунач, ам 1943-йисуз рагьметдиз фенай. Таза бицIек чIехи стхайри, вахари, иллаки Али стхадин хизанди, хвена ва, чибуру лугьудайвал, къумбурдал акъудна.

1960-йисуз Кьурагьрин юкьван школа къизилдин медалдалди куьтягьай Мегьамедшафи Дагъустандин госуниверситетдин математикадин факультетдик экечIна. Инай ам Ново­сибирскдин госуниверситетдин механикадинни математикадин факультетдиз кIелиз фена. Зигьинлу, бажарагълу жегьил дагъви алай чка СССР-дин Илимрин Академиядин Новосибирскдин илимдин центрадин чIехи­бурузни акуна. Лап хъсандиз университет акьалтIарай Назаралиеваз вычислительный центрада кIва­лах теклифна. Ина ада стажервилелай башламишай кар лабораториядин заведующийдин къуллугъдал фидалди куьтягьна.

И шад хабар гваз ам Кьурагьиз хтана. Гьелбетда, Назаралиеврин тухумди кIвале гурлу межлис къурмишна. Жегьилдиз агалкьун рикIин сидкьидай тебрикна. Гьа инал чIехи миресри мехъерин месэлани кудна. Мегьамедшафи уьмуьрдин важиблу и жуьредин камни къачуниз гьазур хьанвай. Адаз хуш хьанвай хуьруьнви руш ЦIийивацра Дагъустандин мединститутдин 4-курсуна кIелзавай. Яргъал вегьенач, жегьилар эвленмишна. Новосибирскдиз хъфидай вахтни хьана. Амма сусаз кIелун патал маса чкадиз перевод вахчунихъ галаз алакъалу месэлади жегьилар кIеве туна. Институтдин ректорди кьетIивилелди малумарна: “ЦIийиварз хьтин студентка, отличница, общественница чна санизни ахъайдач. КIелна куьтягьрай, ахпа квез кIанивал ая”.

Ахъайни авунач. Мегьамедшафи кьилди хъфена ва вири фикир кIвалахдиз, илимдин сирерай кьил акъудуниз гана. Новосибирскда ада гуьгъуьнлай хейлин йисара СССР-дин Илимрин Академиядин президент хьайи Гулий Марчукан регьбервилик кваз зегьмет чIугуна. Гьа са вахтунда ада Новосибирскдин госуниверситетда доцентвилин, 1987-йисалай вычислительный математикадин кафедрадин профессорвилин везифаярни тамамарна. Илимрин докторвилин рекьяй диссертация хвена.

Советрин Союздин лап машгьур алимри — физикри, математикри — кIвалахзавай Ново­сибирскдин илимдин центрада Назаралиева гьевесдивди илимдин сирерай кьил акъу­диз чалишмишвална, адалай гзаф крар алакьни авуна. Адан илимдин кIвалахрикай къецепатан уьлквейрин алимризни хабар хьана. 1989-йисуз ам, теклиф авуналди, Дагъустандин гос­университетдиз хтана. Са йисалай ам прикладной математикадин кафедрадин заведующийвиле, 1999-йисуз математикадин факультетдин деканвиле хкяна.

Малум кар я, вишералди жегьилри кIел­за­вай (гьар садахъ вичин къилихар, хесетар, хъсан ва я пис вердишвилер, синихар­, надинжвилер…) чкада деканатдиз, кафедрадиз регьбервал гун регьят кар туш. Идан гьа­къиндай чи арада ихтилатни фена. Сифте нубатда за муаллимдивай 1990-2000-йисара­ ва гила кIвалахдиз талукь кьетIенви­лерикай, дегишвилерикай суьгьбет авун тIалабна.

— Ни вуч лагьайтIани, советрин девирда школьникриз, студентриз гузвай чирвилерихъ галаз гиланбур гекъигиз жедач,- лугьузва М.Назаралиева.- ЕГЭ кардик кутуни акьалтзавай несилдиз тамам образование гунин къурулуш барбатIна. Сад лагьай курсуна кIел­­за­вайбуруз за арабир литературадай, тарихдай, географиядай суалар гуда. Абурун жа­вабрихъ яб акалайла, зун тажуб хьана амукьда. Ахьтин фикирдал къведа хьи, абуруз гьа предметрин учебникар ерли акурди, программада къалурнавай художественный ктабар гъилени кьурди туш. Чи вахтунда икI ту­шир эхир. Чаз вири предметрай тамам чирвилер гузвай. Советрин школадин, вузрин прог­раммаяр дуьньядин майданда лап хъсанбур, виниз тир еридинбур яз гьисабзавай.

Инал жуваз талукь са вакъиани рикIел хквезва,- хъвер кваз ихтилат давамарзава профессорди.- Юкьван школа за къизилдин медаль къачуналди куьтягьна ва гьа йисуз ДГУ-дин математикадинни физикадин факультетдик экечIна. Пехил, рикI чIулав инсан­ри Дагъустандин просвещенидин министерстводиз ва обкомдиз арзаяр кхьенай. Абурун мана сад тир: Мегьамедшафи Назаралиеваз къизилдин медаль чIехи стха рай­ОНО-дин заведующий тирвиляй ганва, чирвилериз килигна — ваъ.

Махачкъаладай инсанар атанай. Абуру вад лагьай классдилай зи къиметар авай жур­налар, 8-10-классра за экзаменар вахкай­ чарар ахтармишна. И вахтунда за университетда кIелзавай, сад лагьай сессияни вири эк­заменрай вадар къачуна акьалтIар­навай. И кардикай хабар авай стхади комиссиядин членриз лагьанай: “Мегьамедшафидин къизилдин медаль гьакъикъиди, лайихлуди яни, тушни чир хьана кIанзаватIа, ада университетда сад лагьай сессия гьикI вахканатIа ­килиг”.

Эхь, гьа вахтунда чаз, гила лугьудайвал, комплекснидаказ ва рикIивай чирвилер гузвай. Къе завай жува лекцияр кIелзавай студентрикай математикадин сирерай кьил акъу­диз алакьзавай, кIелунал рикI алай сад-кьведан тIварар кьаз жеда. Им лап гьайиф къведай кар я. Университетда хъсандиз кIе­лун патал тешкилнавай шартIарикай рахай­тIа, абур лап вини дережадинбур, кутугайбур я. Къулай дараматар, общежитияр, компьютерный классар, лабораторияр, вычислительный центр, илимдал машгъул жедай мумкинвилер, уьлкведин Президентдин, республикадин Кьилин грантар… Амма, матема­тикадин факультетдиз гьахьзавайбурун кьадар йисалай-суз тIимил жезва.

Чна къенин студентриз математикадин теориядай, информатикадай, программированидай, системный моделированидай чирвилер, вердишвилер гузва,- лугьузва Мегьамедшафи Агьмедовича.- Бязибуру математика лап гуьтIуь предмет, хел яз гьисабзава. Абур лап ягъалмиш я. Математикадикай халкьдин майишатдин гзаф хилера — медицинада, промышленностда, космонавтикада, кибернетикада… менфят къачузва.

Кафедрадин алимри жегьилриз математика ишлемишзавай вири хилерикай, математика ва гьакI алай аямдин гьахъ-гьисабунардай техника, муракаб программаяр ишлемишдай къайдайрикай чирвилер гузва. Математика химиядин, экономикадин, физикадин ва гьакI маса хилерин задачаяр гьялдайлани, герек къвезва.

• Мегьамедшафи Агьмедович, исятда уьл­кведа модернизациядихъ галаз алакъа­лу цIийивилер твазва. Вузрин виликни цIийи везифаяр эцигзава, абурувай кIеви истемишунарни ийизва. Дагъустандин госуниверситетда и жигьетдай дегишвилер жезвани? — хабар кьуна за.

— Эхь. Саки вири вузра хьиз, университетдани, гьакI чи факультетдани кьве дережадин чирвилер гузва. Бакалаврдин ва магистрдин. Яни кьуд йисуз кIелайбурукай бакалавраяр жеда. Чешнелудаказ кIелзавай­буруз магистратурадик экечIдай мумкинвал гуда. Абуру кьве йисуз кIелунар давамарда. Идакай зур йисуз студентар магистрдин диссертация кхьинал машгъул жеда. Абуруз прикладной математикадин ва информатикадин магистр лагьай дережа гуда. И цIийи­вилин мадни са артуханвал ам я хьи, илимдин рехъ давамариз кIанзавай­буруз аспирантурадиз регьятдиз рехъ ачухзава.

Факультетда кIелзавай­бу­руз виликди камар къачудай мумкинвилер гузвай кIвалах ам я хьи, Дагъустандин илимдин центрадин базадин бинедаллаз ругуд кафедра тешкилнава. Прикладный математикадин са кафедра геотермиядин месэлайрин институтдин базадин бинедаллаз ачухнава. За и институтдин директордин илимдин рекьяй заместитель, физикадинни математикадин доктор Заур Мейлановахъ галаз санал монография кхьена. Эхиримжи йисара за вузра кIелза­вайбур патал «Математическая статистика» ва «Математическая статистика в терминах и определениях» ктабар-учебникар кхьена, акъудна.

• Алай девирда студентри бегьемвилелди кIелзамач лугьудай ихтилат гьар садавай ван жезва. Ибур гьакъикъатдихъ галаз кьазвай гафар яни?

— Таб авуникай хийир авач, эхь, авай кар я. Жегьилар чирвилер къачунив, савадлу хьунив рикI гвачиз эгечIунихъ са шумуд себеб ава.

Сад лагьайди, — обществода арадал гъанвай чIуру гьалар. Чешнелудаказ кIелзавай­даз, кIвалахзавайдаз, халкь, уьлкве патал алахъзавайдаз, акьалтзавай несилдиз тербия гузвайдаз, агьалийрин сагъламвал хуьз­вайдаз — ваъ, масадбуруз гьуьрметар ийидайла, инсанрин, иллаки жегьилрин къанажагъдани дегишвилер кьиле физва. Гьукуматди уьлкведин хатасузвал, къайдаяр хуьнин, суд-дуван авунин крарал машгъулбуруз алаз хьиз галайвилер ийизва. Гьелбетда, чун идан гъавурда акьазва, абур государ­стводин итижар хуьзвайбур я. Амма уьлкведин гележегдин бине кутазвайбур, жаванриз чирвилер, тербия гузвайбур, абурукай халисан ватанпересар гьазурзавайбур, агьалийрин сагъламвилин къаравулда акъвазнавайбур агъа кIанин мажибрал тун руьгьдивай кьабулиз тежедай гьакъикъат я. Новосибирскдин университетда кIвалахдайла, заз ихьтин ихтилат ван хьанай. Къуллугъчийрин мажибар тайинардайла, Сталинавай хабар кьуналда.

• Профессордин мажиб гьи кьадарда аваз тайинарда?

— Гьа заз кьванди, ваъ, зи мажибдилай са тIимил гзафни. Вучиз лагьайтIа, алимри уьлкве виликди тухуниз рум гузва,- лагьаналдай И.Сталина.- Гьайиф хьи, къе вузда зегьмет чIугвазвай профессордив жергедин полицейскийдив кьван мажибни агакьзавач. Гьавиляй хизан хуьн патал жегьил алимар, преподавателар, муаллимар, духтурар инай-аниз катиз, са шумуд чкада кIвалахуниз мажбур жезва. Имни акI лагьай чIал я хьи, абур чпин кIвалах еридивди тамамариз агакьзавач. Идакай лагьайтIа, вири обществодиз зиян хкатзава.

Кьвед лагьайди, дипломрин иесияр пеше­дай кIвалах гьат тийиз амукьзава. Пуд ла­гьай­ди, девлетлу жезвайбуру чпин мес­элаяр масакIа гьялзава. Ихьтин гьалар же­гьил­риз аквазва ва абур руьгьдай аватзава. Зун инанмиш я хьи, яргъалди икI амукьдач. Чирвал авай, бажарагълу, кар алакьдай пешекарар мад вини дережайриз хкаж хъжеда, абурун мажибарни артухарда. Исятдани чаз гьа кIвалах аквазва. 4-5 лагьай курсара кIелзавай зигьинлу, бажарагълу гадайри чпиз банкарай, фирмайрай, карханайрай кIва­ла­хар жагъурзава ва чалай пара мажибарни къачузва. Чирвал сергьят авачир девлет я. Ам гьикьван гзаф хьайитIа, жув патал гьакьван гзаф менфятлуни я. Къуй жегьилри и кар ри­­кIелай ракъур тавурай. За жуван студентриз  и  гафар саки  гьар  са  лекцияда­  тик­рар­зава.­

Университетда зегьмет чIугвадай йисара профессор Мегьамедшафи Агьмедовичавай тарсар къачур гзаф гадайрини рушари чи хуьрерин, шегьеррин школайра математикадин тарсар гузва, абуру чпин къени, регьимлу, къанажагълу муаллим хушдиз рикIел хкизва. Гьа ихьтин гьуьрмет адаз хуьруьнвийрин, багърийрин патайни ава.

Хейлин йисара меркезда терапевт-кардиолог яз кIвалахай уьмуьрдин юлдаш ЦIийи­варз кIвалин кайвани я. Хизанда пуд велед чIехи авунва. Мурад Новосибирскда информатикадинни технологийрин центрадин директор я. Руш Саимадихъ Махачкъалада вичин “Чубарук” тIвар алай кархана ава. Ана къизилдикай, гимишдикай, багьа къванерикай пара гуьрчег безекар, япагьанар, тупIа­лар­, камарияр гьазурзава.  Рустаман кIвалах автокарханайрихъ галаз алакъалуди я, гзаф вахтунда ам Москвада, Калининградда жезва. Азад вахт чIехи бубадини бадеди хтулрихъ галаз акъудзава.

Февралдин вацра уьмуьрдин 80 йисан дережадихъ агакьзавай къени инсандиз, алимдиз, муаллимдиз чна сагърай лугьузва ва юбилей мубаракзава.

Нариман Ибрагьимов