Эседуллагь Наврузбегован — 80 йис
Эседуллагь Сеферуллаевич Наврузбеговаз адахъ галаз санал кIвалахай юлдашри театрдин “генерал” лугьудай. Имни дуьшуьшдин кар тушир. Адан бажарагъ, тешкиллувилин алакьунар, милли сегьнедин искусство вилик тухуник кутунвай пай, литературадин яратмишунрин са хел яз, драматургияда къачунвай камар гьисаба кьуна, адаз кутугай жуьредин къимет гузвай.
Лезги искусстводин магьир устадар тир Алла Жалиловадин, Сафият Аскаровадин, Мурадхан ва Шемси Къухмазоврин, Багъиш Айдаеван, Дурия Рагьимовадин, Абдулкъадир Сайдумован ва маса тIварарин жергеда РФ-дин лайихлу, РД-дин халкьдин артист, РД-дин Госпремиядин лауреат, яргъал йисара СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезгийрин госмуздрамтеатрдин кьиле хьайи художественный руководитель, театровед ва драматург Э.С.Наврузбегова лайихлу чка кьунва. ЦIи адан 80 йис тамам жезва. Вич чахъ галамайтIа, мадни хъсан тир.
Адан тариф, вичин саки вири уьмуьрда милли сегьнедиз къуллугъиз, къазанмишнавай чIехи наградайрини, гьуьрметдин тIварарини ийизва: Россиядин Федерациядин театральный деятелрин ва писателрин союзрин член, Лезгийрин госмуздрамтеатрдин кьилин режиссёр (1988-йисалай), саки 20 йисалайни гзаф вахтунда (1991-йисалай инихъ) театрдин художественный руководитель (кьилин режиссер ва директор санал)…
Вичин тIварцIихъ галаз санал ада хайи театрдални цIийи тIварар-лишанар гъана: Лезгийрин госдрамтеатрдикай музыкадинни драмадин театр хьана, театр вич яргъалди вилив хвейи цIийи дараматдиз экъечIна, коллективдиз дуьньядин театррин Форумдай (1998-йис) зурба пишкеш — “Къизилдин пальма” гъана; РД-дин Госпремия къачуна (“Шарвили” драмадай-феериядай. 1995-йис); хейлин артистриз государстводин гьуьрметдин тIварар гана… (РФ-дин лайихлу артистар — А.Гьабибов, А.Магьсудов, РД-дин халкьдин артистар — М.Мирзебегов, И.Рамазанов, М.Мамедов, РД-дин лайихлу (гила — халкьдин) артистар — З.Къухмазова, Ф.Зейналова ва мсб).
Эседуллагь Наврузбегов вичин гъалибвилерихъ — милли театр вилик тухунин, милли драматургия арадал гъунин, милли сегьне, адан тарихдин (1906-йисалай инихъ, И.Шамхалов, М. ва Ш.Къухмазовар, Б.Айдаев, А.Сайдумов, Р.Жабраилов хьтин устадрин) ирс ва хъсан адетар хуьнин, лап цIийи къуватралди жанлу авунин мурадрихъ фейидал шак алач.
Лезги театрдиз ам сифте яз гьеле вичин 4 йис тирла атана, “Периханум” тамашада хандин хцин ролда аваз. ЧIехи устадди вичи рикIел хкиз хьайивал, им белки сифте яз адан — драматургдин ва режиссёрдин гъед цава пайда хьайи вахт хьана. Адан экуьвал, МГИК-дин театральный отделенида кIелна, Дагъустандиз хтайдалай, 1974-йисуз Лезгийрин госдрамтеатрдиз атайдалай кьулухъ ахъа жез башламишна. Гьа чIавуз акуна хьи, къачунвай чирвилер тIимил я. Гьавиляй Э.Наврузбегова ГИТИС-дин аспирантурада вичин чирвилер артухарна. Милли театрдин тIебиат гьихьтинди ятIа дериндай чирна. Милли къилихар, адетар сегьнедилай къалурун патал устадвилин сирерай кьил акъудна. Нетижада хайи милли театрдин тарихдай “Дагълара хайи театр” (1990). “Лезгийрин театр” (1992) ктабар кхьена, чапдай акъудна. Лезгийрихъ драматургия, театр ва театр ахтармишдай илимни авайди субутна.
Эседуллагь Наврузбегова театрдиз регьбервал гайи йисар, дугъриданни, бегьерлубур хьана. Уьлкведихъ галукьай “перестройкадин” векъи гараривай Лезги театрдиз ам тергдай кьван азабар гуз хьанатIани, вичин асас рекьивай — халкьдиз руьгьдин къуватар хуьнин, уьмуьрдин гуьзелвилихъ, гьахъ гъалиб жедайдахъ инанмишарунин чIехи пропагандиствилин везифайривай къакъудиз хьаначир. Театр хвена! Артухлама, ам генани халкьдиз мукьва хьана. Лезги театрдин сегьнедилай лезги авторрин эсерри вижевайдаказ ван авуна. (И.Гьуьсейнов, А.Мегьман, И.Мегьамедов, А.Исмаилов, А.Къардаш, К.Казимов, А.Магьмудов ва мсб).
Эседуллагь вич драматург хьиз артух раиж хьана. Ада кхьей ва сегьнеда эцигай “КIири Буба” (1992), “Шарвили” (1993), “Гьажи Давуд” (1994), “Ярагъ Мегьамед” (1996) ва маса эсерар тамашачийри хушвилелди кьабулна.
Милли сегьнедилай маса халкьарин ва гьакI дуьньядин классикадайни зурба эсерар къалуруни чи театр вахтунин ва театральный искусстводин къанунри истемишзавай дережада авайдакай лугьузва. “Къванцин мугьман” (А.Пушкинан), “Медея” (Еврипидан), “Асиятан рехъ” (Р. Гьамзатован), “Катран дагъдин агьали” (Р. Рашидован) ва масабур гьа жергедай я.
“За зи уьмуьр искусстводиз бахшнава — искусство халкьдинди я”, — лагьай урусрин театрдин арифдар К.С.Станиславскийдин гафар бажагьат инкариз жеда. Эседуллагь Наврузбеговани вичин яратмишунрин рекье и гафарал кIевелай амална. И кар адан къелемдикай хкатнавай “Санитар” (1987), “Рэкетирар” (1998), “Суьгьуьрдин шал” (1999), “Суьгьуьрдин ич” (2001), “Йифен гуьруьш” (2002), “Эхиримжи къеле” (2002), “Ипотекадин кьуьруькар” (2006), “Аладинан суьгьуьрдин лампа” (2007) ва маса эсерри субутзава. Абуру чахъ милли драматургиядин лап хъсан чешнеяр авайди раижзава. Ибурал маса авторри кхьена, Э.Наврузбегова сегьнедал гъайи хейлин цIийи эсерарни алава жезва.
Гьа ихьтин лайихлувилер хьайивиляй чи дуст ва амадаг гьуьрметрин ва тарифрин кукIушрихъди фена!
Эседуллагь Наврузбегован лайихлувилерикай гзаф ксари марагълу келимаяр лагьанва:
Абдулкъадир Сайдумов, РФ-дин лайихлу артист: “Адахъ (Э.Наврузбеговахъ -М.Ж.) са дуст ава. Театр. И дустуни чун чав агудзава, чи рикIер ва гьиссер михьи ийизва, чав анжах инсандикай, инсанвиликай, Ватандикай ва ватанпересвиликай фикириз тазва. И дустуни сегьнедин алакьунралди ва къуватралди инсандихъ михьивални викIегьвал хьунин патахъай датIана тагькимарзава…”.
Абдулла Даганов, Дагъустандин халкьдин шаир: “Режиссёр Э.С.Наврузбегова жуьреба-жуьре жанрайрин ва авторрин пудкъадалай виниз тамашаяр эцигна… Пешекарри адал еке къимет эцигзава. Абуру Э.С.Наврузбеговаз “Россиядин Федерациядин лайихлу артист” лагьай гьуьндуьр дережадин тIварни лап лайихлудаказ ганвайди яз гьисабзава…”
Байрам Салимов, Дагъустандин халкьдин шаир:
Гьала балкIан вуна четин рекьерай,
Къирмаждин ван жедайвал чи япара.
Ван къведайвал Шарвилиди эверай,
Аватдайвал ксанмай чун ахварай…
Сажидин:
Лезги халкьдиз Шекспир яз кIан я вун.
Квехъ и рекьяй аламатдин сир ава.
Жегьил несил руьгьламишдай чан я вун,
Квехъ хиялрин гуьн тавунвай хир ава…
Тегьмираз Имамов, азербайжан чIалал кхьизвай шаир, РФ-дин писателрин Союздин член:
Вун лезги халкьдин хва я халисан,
Авач къведай вав тай, Эседуллагь.
Дуст я гьар садан вун ва ваз масан,
Герекдаз гудай гьай, Эседуллагь…
* * *
Ихьтин фикирар, къиметар гунар чавай мад ва мад гъиз жедай. Аквар гьаларай, а кар чи газет кIелзавай адан чан аламай дустари, хайи лезги театрдал рикI алайбуру ийида.
Са кар генани къейд тавуна жедач: Э.С.Наврузбегова чи лезги драматургиядикай публицистикадинни илимдин чIехи монографияр тунва. Идалайни алава, ада Лезги театрдин чIехи гъетерикай — А.Сайдумовакай, Мурадхан ва Шемси Къухмазоврикай, вичин уьмуьрдикай кхьена чапдай акъуднавай ктабри чи милли публицистикада кьетIен чка кьазва. “Хцихъ галаз суьгьбетар”, “Зурба сегьнечи” ва мсб.
Гьар гьикI хьанатIани, къе чи вилик кьетIен везифа акъвазнава. Э.С.Наврузбегован ирс — кьакьан дагъ, айсберг хьиз, са пай дерин гьуьле амаз, лап са тIимил, цикай хкатна, чаз аквазва. Ам вуч аламат я? Ада чаз гьихьтин тарс, тербия, чирвилер гузва? Милли лезги театрдин искусствода и ирсини гьихьтин чка кьунва? Чи драматургия гьихьтинди я? Мад ва мад суалриз жавабар гун патал Эседуллагь Наврузбегов хьтин устадрин ирс дериндай ахтармишун ва чирун герек жезва…
Юбилей гьеле къейднавач, ам вилик кума…
Мердали Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин
лайихлу работник
