Сифте нубатда “ивир” гафунин мана ри­кIел хкин.  М.Бабаханован “Лезги-урус чIа­ларин словарда” и гафунин синоним яз “ядигар” гафни къалурнава. Яни гьар акатай затIу­ни­кай ивир жедач. Лап еке метлеб, къимет авай за­тIа­рикай, крарикай, адетрикай, къанунрикай ивир (ядигар) хьун мумкин я.

Чи бадейринни чIехи  бубайрин сандухрайни кьватийрай чи девирда гьикI хьана гьалтдай бязи затIар (тупIалар, закIа­лар, ништIерар, къашар, теспягьар, хтар ва икI мадни) жагъун мумкин я. Ивирар яни абур?

Ваъ лугьудач садани. Абурухъ чаз сур девиррин тарихар, вакъиаяр, ата-бубайрин уьмуьрар гьихьтинбур тиртIа, ачухардай къуват ава.

Гзаф  къадимлу затIар — ктабар, къаб-къажах, кIвалахдин алатар, шикилар, гъилин ха­тIар чи музейра, архивра хуьзва. Ивирар тушни бес а затIар?

Чи са бязи хуьрера куьгьне мискIинрин минараяр, кIвалер, муькъвер, ажайиб нехишрив безетмишнавай сурарин къванер, булахар, кимер гьалтзама. Вирибурухъ чи тарих гьихьтинди тиртIа ачухардай метлеб ава. Гзаф затIари (къванцикай атIанвай, ракьукай гатанвай, кIарасдикай гьазурнавай ва икI мадни) чи халкьдихъ лап зурба ус­тIарар, заргарар, ху­дож­никар, эцигунардайбур, ракь, хамар, чеб гьялдайбур хьайиди субутзава. Чпини чав халкьдин сеняткарвилерал дамахиз тазва.

Бес а затIар — ивирар квахьайтIа, чна квелди дамахда? Вучтин сирери чун кье­тIен халкь тирди субутда?

Чавай, тарихдин вакъиаяр — дявеяр — савашар, бязи уьзуьрарни азарар, цIаярни тIурфанар, чилер зурзун ва ихьтин маса мусибатар себеб яз, квахьнавай затIар гзаф ава.

Чун къени чи куьгьне ктабрихъни дафтаррихъ, кхьинрихъ къекъвезма. Чи классикрин — Куьре Меликан, Мазан Къемеран, Лезги Агьмедан, Ялцугъ Эминан, Етим Эми­нан, гьат­та лап мукьвал девиррин шаирар тир СтIал Сулейманан, СтIал Саядан, Кье­пIир Айисатан, маса авторрин чIалар кхьин хъийиз, къайдадиз хкиз алахъзава. Бязи крар алакьни ийизва. Пара вахтара чавай абурун хатIунин, устадвилин сирерин кье­тIенвилер хуьз, арадал хкиз жезвайди туш. ГьикI хьи, а  девирдин чIал чаз чизвач. Я чахъ чи милли кхьинарни а вахтара авачир.­

Чи “къадир” аваз, чал чпин чIал, культура, адетар, амалар илитIай, чавай чи руьгь къакъудиз алахъай “хъсанбур” гьи­кьван атана? Аллагьдиз шукур, чи чIал хьайи­тIани чахъ амукьна. ЦIийи девирдин кхьинар, алимрин алахъунар себеб яз, чав чи халкьдин хейлин махар, манияр, риваятар, эпосдин чIукар ахгакьна.

Чи милли газетни журнал, учебникар арадал атана. Советрин 70 йисан девирда­ чи милли литература, чIалан илим, куль­ту­ра акьван вилик фена хьи, за кьатIуз­вай­вал, ахьтин агалкьунар чи халкьарихъ тарихра садрани хьанач. Ахцегьар хьтин са хуьруь 300-ев агакьна тIвар-ван авай алимар гун!

Миграгъа дуьньядиз машгьур халкьдин художникар, гамар хурунин рекьяй зурба ус­тадар, халкьдин шаирар, машгьур алимар, му­аллимар виликан девирра гьикьван хьа­натIа, заз чидач. Гила чна и хуьруь халкьдиз машгьур 25 шаир гайиди къейдзава! Ихьтин агалкьунар чи лезги вири хуьрерай, гъвечIи ва чIе­­хи лугьун тавуна, гьисабиз жеда. Амма ХХI асир алукьайвалди, гуя инсаният гьа­кьван­ вилик фенва, физва лугьузвайла, зун, мумкин я, зун хьиз, гзаф масабурни, ерли фи­кирдизни гъиз тежер хьтин магьрумвилерал, къакъатунрал гьалтзава. За вири затIа­рин (квахьзавай) тIварар кьазвач. Гьамиша вилик­ кваз хьайи, гила тахквазмай крарикай, за­тIарикай талгьана жезвач. Сифте нубатда, жу­ван хайи хуьре амачир затIар рикIел къвез­ва­.

Миграгърин гамарин тариф Лондондивни, Париждивни агакьайди тарихра гьатнава. Инин гамарин фабрикади неинки са и хуьруьн, вири дередин, гьакI  яргъал хуьре­ринни (Рутул, Шиназ, ТIагьиржал, Филер, Гъепцегьар, масабур) вишералди сусаризни рушариз, дидейризни бадейриз кIва­лахдай, зегьметдай михьи гьакъи къачудай мумкинвал гайиди я.

Гила а фабрика амач. Гам ришаз, храз чидай сусар, рушар аматIани чидач. Чи халичайрикай туьркверинбур, персеринбур хьанва! Амач чахъ а ирс…(?)

Миграгъа саки гьар са магьледихъ вичин ким авайди тир. Шумудни са булахди (чарх алай, латар галай, дерин къуллайрин ва икI мадни) хуьрел абур гъизвай. Са булахни, (абур паталдини) хуьруьн магьлейра гьалтзамач. Гуя ятар кIвалериз тухванва. Бес хуьруьз атай са мугьмандиз вуч къалурда? Хуьруьз мукьва мулкарани ачухдаказ авахьна физвай булах гьалтзамач.

Девир аламатдинди хьанва. Вири сад хьана, хуьрера мискIинар эхцигиз алахъайла, хуьре аялрин бахча, мектебдин са класс эцигун, стадион, спортдин майдан арадал гъун рикIелни къвезвач. Аллагьди кьабул тийидай крар я  жал ибур?

Лап гьайиф къведай, къурху кутадай кар ам я хьи, милли чIалал кIелдай, кхьидай, ам виликди тухудай къуватар къвердавай тIи­мил жезва.

Агъзур йисара чахъ тахьай савадлувал ХХ асирдин эвелра (20-30-йисар) чав гьикI агакьайди ятIа, милли газетни журнал, ктабар гьикI арадал гъайиди ятIа, чи гилан аялризни жаванриз, гьатта бязи чIехибурузни чидач. “Заз лезги чIал чидач, кIелиз жедач, гъа­вурда акьадач” лугьуз, дамахардай чиновникарни, депутатарни, фекьиярни, алимарни пара хьанва. Гьихьтин ивирар квадар­заватIа, гьич фикирни ийизвач.

Душманар, са гьи ятIа миллет магълубун, кIурарик кутун патал сифте нубатда адан чIал, культура, яни руьгь къакъудиз алахъда.­ Им гьакъикъат я. Бес чна чи  руьгь хушуналди вучиз рекьизвайди ятIа? Руьгь, тарих авачир,  ватан, виждан  авачир къурабаяр низ виле ахквада? Я низ герек я?

Советрин девирдикай рахадайла, чи цIийи “демократарни” “либералар” анай анжах чIулавар жагъуриз алахъзава. Халкьари чеб халкьар, инсанар тирди гьисс авур девир виляй вегьинин себеб, за кьа­тIуз­вайвал, сад я: гьикьван халкь авам, усал, зайиф хьайитIа, гьакьван абур, малар хьиз, ишлемишиз, чпиз кIанивал девлет тарашиз, чпи чебни, чпин амадагарни хуьз регьят тирди чизва а “патриотриз”. Гьа­виляй чи мектебра я советрин девирдин тарих чирзавач, я литература кIелза­вач, я а чIаван аялрин тешкилатар, я тербияни амач. Мектебда авай аялди, яракь къачуна, вичин юлдашар ягъиз фин квез гьина акур мусибат я? Им гьинай чаз ба­гъиш­на­вай “ивир” я?! Гила чи хизанарни, хизан хуьнин адетарни терг ийиз алахънава… Савадсуз, авам суьруьйриз са тIвал юзурун бес я — кIани патахъ гьализ жеда.

Виридалайни артух кIелзавай, чирвал авай, савадлу, зегьметкеш, устад, дустви­лел­ди, садвилелди мягькем гъалибчи халкь къе квез элкъуьрнава?! Вуч тергна, вуч ба­гъишзава? Гьайиф, квахьзава ивирарни, умударни, квахьзава жуван жуввални…

Вуч амукьда? СССР, яни социализм тергна, 30 йисан суварар тешкилзавай тарашчи вагьшийрин шит хъуьруьнарни кьуьруькар? Тапарарни чуьруькар? Чалкечирвални гъейратсузвал?.. Гьайиф, гьайиф!..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор