ЧIал ва жемият, халкьдин медениятни тарих сих алакъада ава. Эгер къалурнавай гафар сад-садавай къакъудна веревирдер авуртIа, чIал хуьникай, ам еримлу авуникай ийизвай ихтилатрик рехне акатда.
ГьакI хьайила, рикIе хъсан ниятар аваз, заз Лезгистанда хьайи тарихдин бязи делилар тупIалай ийиз кIанзава.
1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз чи чилерал колхозар, совхозар тешкилна, заводар, фабрикаяр, школаяр эцигна, багълар кутуна, чуьллера магьсулар цана, са гафуналди, дагъдани аранда умуд квай уьмуьр ргазвай. Хуьрерай шегьерриз кеспи ийиз физвайбурун кьадар тIимил тир. Йисалай-суз хуьрера цIийи хизанар гзаф жезвай.
Дагъустандин шаиррикай сифте яз СтIал Сулейман Москвадин Кремлда рахана, лезги чIалал цIуд агъзурралди тиражар аваз ктабар, журналар, газетар акъатна. Яратмишзавай ксар, муаллимар вине кьуна.
Девир дегиш хьана.ЧIуру лишан яз, тIебиатдини вичин зур къалурна: чилер зурзана. Дагъдин хейлин хуьрер арандиз куьчарна. “Дагълар чам катай сусар хьиз амукьна” (Р.Велибегов, Цнал).
Дагъвийриз тIебиатдилайни чIехи зарар гьукумдин къурулуш дегиш хьуни гана. Колхозар, совхозар чукIурна, халкьдин девлет пайи-паярна, тарашна, багълар кьурурна, никIерал кул-кус акьалтна, заводар, фабрикаяр кIватна. Жегьилар шегьерриз чкIана.
Аладун-веледун зайиф хьайи хуьрера ичIи кIвалер гзаф хьана,школаяр агалдай чкадал атана. И бедбахтвилин тахсир нин хиве ава?
Гила, Самур станциядилай тир М.Исмаилова лагьайвал, чIал гужа твазвайбурни хьанва. ЧIалаз девирдин цIийивилерини тади гузва. Телевиденидин, Интернетдин таъсирдик акатнавай жегьилриз хайи чIал чириз кIанзавач, яратмишзавай кас яшайишдин рекьяй кIеве гьатзава…
ЧIалан кесерлувал халкьдин дуланажагъдин шартIарилайни гзаф аслу я. Дидед чIал хуьрера, гьар са касдин гъвечIи ватанда хуьз жеда. Къе хуьрерин жегьилар кIвалах жагъуриз шегьерриз рекье гьатзавайла, гъвечIи чIалар хуьз хьун гзаф четин я. Чаз малум тирвал, агьваллу лезгийри спортдин, диндин ва маса мярекатриз кьуд-вад завод кIвачел акьалдар хъийиз жедай кьван харжияр ийизва. Бес жедачни абурувай, виридавай сад хьана, жегьилар чи хуьрерал желб хъувун патал, Кьиблепатан Дагъустанда авай заводрал чан хкайтIа?!
Гьасан Гьуьсейнов
