1960-йисара Дагъустандин Кьибле пата авай цIудралди хуьрер, чкадин агьалийриз кIанзни-такIанз, дуьзенриз куьчарна. Гьа жергедай яз, виликан Кьасумхуьруьн, гилан Сулейман-Стальский райондин Ивигарни. Са мус ятIани ина уьмуьр ргазвай.
Ивигар! Адан тарих девиррин деринра ава, ам ахтармишнавач. Хуьруьхъ еке тарих авайди кьуд пад тирвал чкIанвай сурари ва чиликай хкис хьанвай куьгьне хандакIри шагьидвалзава.
Ивигар гьи асирда арадал атанвайди ятIа, тайин делилар гьелелиг жагъанвач. 1886-йисан переписдин делилралди, Ивигрин хуьре 68 кIвал авай. Анра вири санлай 351 агьали, абурун жергедай яз 211 итим ва 140 дишегьли яшамиш жезвай. Советрин власть арадал къведалди Ивигар Къутур-Куьредин наибстводик акатзавай. Хуьруьн кавхавиле Рамазан Муртазали, гьадан куьмекчивилени Астархан Гьажи Фетали хкянавай. Хуьруьхъ къуьлер цадай 553 къапан (138 десятина; 1 десятина =1,092 га), чилер — 200 къапан (50 десятина), тамар, мал-къара хуьн патал — 300 къапан (70 десятина) чилер авай. Хуьре кьуд регъв авай. Гьа и чешмедай аквазвайвал, Ивиграл кьве касдиз араб чIалал кIелиз-кхьиз чизвай, амайбур савадсузбур тир.
Советрин власть тестикь хьайидалай кьулухъ Ивигар Хутаргърин хуьруьн Советдик кутуна. Аник Кьианар, Бигерар, ХъипIитIар ва Чуьхверхуьрни акатзавай. Советдин исполкомдин председателвиле ивигарви Насруллаев Шагьгерей Насруллаевич хкянавай.
И девирда Ивиграл Максим Горькийдин тIварунихъ галай колхоз тешкилна, сифтегьан школа ачухна, хуьруьн юкьвал клуб эцигна. 1938-39-йисарин майишатрин ктабрай къачунвай делилралди, дяведилай вилик хуьре 87 майишат — кIвал авай, вири санлай ана 488 кас яшамиш жезвай.
1930-йисуз Агъа СтIалдал, “Чувудрин гапIал” тIвар алай чкадал батракринни кесибрин артель тешкилнай. Гьа артелдин сад лагьай председателвиле виликан батрак, Ивигрин хуьряй тир Рамазанов Абас, бригадирвилени СтIал Сулейманан хва Мирзе-Юсуф хкянай. Алай вахтунда Абасоврин (фамилия дегишарна, бубадин тIварцIихъ янава. — Гь.Къ.) сихил тIвар-ван акъатнавай карчияр яз уьлкведа машгьур хьанва, Мамед Абасовакай РФ-дин Госдумадин депутат хьана.
Цмуррин, Ивигрин мектебра сифте муаллимрикай яз ивигарвияр тир Рагьманов Рагьмана, Велибегов Сиражудина, Мегьамедов Алмасбега, Шабанов Эмира ва Агъаметов Абдурагьмана кIвалахна. Ивигрин гадайри вад-муьжуьд лагьай классра Вини Арагърин хуьруьн муьжуьд йисан школада, 9-10-классрани Хутаргърин юкьван школада кIелун давамардай. Хуьре школа ахъайдалди Ивигрилай са шумуд касди Цмурдал кIелнай. Ивигрилай акъатай машгьур ксарин арада ава: Фаталиев Навруз Гьуьсенбегович профессор, технический илимрин доктор, Селимов Азим Агъаханович — филологиядин илимрин кандидат, Эмиров Марат Багьаудинович — физикадинни-математикадин илимрин кандидат, Тагьиров Керим Рамазанович — Дагъустандин лайихлу муаллим, и цIарарин автор — Дагъустандин лайихлу муаллим, РФ-дин умуми образованидин Гьуьрметлу работник, РФ-дин журналистрин Союздин член, Эмиров Нурудин Эмирович — КПСС-дин Кьасумхуьруьн райкомдин 1-секретарь, общественный деятель, Селимов Агъахан Селимович — Кьасумхуьруьн райисполкомдин Председатель, Селимов Алим Максимович — кьве сеферда дуьньядин чемпион ва маса лайихлу пешекарар.
Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, Ивигрин хуьряй фронтдиз 39 кас фена. Абурукай 16 кас гел галачиз квахьна, 7 кас стхавилин сурара кучукнава, 16 касни элкъвена хтана. Насруллаев Насруллагь Шагьгереевич дяведай полковникдин чинда аваз хтана, ахпа ада военный училищейра, эхирдайни Ленинграддин хуьруьн майишатдин академияда военный кафедрадин заведующий, парторг яз кIвалахна, ам Ленинградда кучукнава. Хаметов Гьасан Хаметовича дяведа майордин чин къачуна. Абдуллаев Рамазан ва Рагьманов Панагь Яру Гъетрен ордендиз лайихлу хьана. Окопар эгъуьниз Майкопдиз кьван фейи ивигарвияр “Кавказ хуьнай” медалдиз лайихлу хьана. Абдуллаев Гьашим, фронтдикай кьил къакъудна, дагълара чуьнуьх хьанвай дезертирар кьадай отряддин командир хьана, дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз, саки къад йисуз, Дербент шегьердин финотделдин заведующийвиле кIвалахай ам Яру Гъетрен ва Ватандин дяведин орденрин, цIудралди медалрин сагьиб я. Ирид касди МВД-дин офицерар яз къуллугъна: Къагьриманов Гьажибутай (майор), Мегьамедалиев Буба (майор), Къарибов Мирзекерим (майор, райондин ГАИ-дин начальник), Рагьманов Фахрудин (майор), Нежедов Загьидин (майор), Рагьманов Замир (капитан), Рагьманов Муьгьуьдин (ст. лейт).
Ивигар Кьасумхуьрелай винидихъ саки ирид километрдин яргъа авай. Хуьруьн къуза пад вири тамар, гуьне падни дагълар тир. Мулкара гзаф хъархъун тарар авай, пара мублагь чка тир. Хуьре тутун ва пIинийрин багълар, тамара чуьхверар, ичер, хутар, инияр, кицикар, чумалар ва булдалди маса жуьрейрин яр-емишар авай.
Ивигрин хуьруьн тарих икьван чIавалди гьеле садани ахтармишнавач. Хуьруьн жемятдин куьмекдалди, чи акьалтзавай несилриз аманат яз тарихдин са ктаб туькIуьрунин кIвалахдив зун эгечIнава.
Гьуьрметлу ивигарвияр! Низ тарихдин гьихьтин делилар малум ятIа, тIалабзава Къазиев Гьажи Султановичан тIварцIел агъадихъ галай адресдиз ракъурун. 368014, Хасавюрт район, ЦIийи Къурушрин хуьр, тел.: 8-928-537-29-08.
Гьажи Къазиев
