Йисан нетижаяр

Адетдиз элкъвенвай кар я: чна сада-садаз ЦIийи йис тебрикдайла, датIана тикрарзавай гафарни ава: мадни бахтар гурай, мурадар кьилиз акъатрай!

Эхь, гьар са инсандихъ, коллективдихъ, хуьруьн жемятдихъ мурадар жезва. И йисуз та­­мам тахьайтIа, алукьзавай цIийи йисак уму­­дар кутазва. Лугьуз кIанзава, и жигьетдай­ акъатзавай Яцран йис гзафбурун, агъзурралди дагъустанвийрин мурадар крариз, тарифлу къазанмишунриз элкъвейди хьана. Зи фи­кирдалди, анжах са касдин — Дагъустан Республикадин кьилиз атай баркаллу хва, го­су­дарстводин ва военный деятель, генерал-полковник Сергей Алимович Меликован ала­хъунар себеб яз.

Садавайни инкариз жедач, гьакъикъат вилералди аквазва. Шегьерра ва хуьрера са къатда школаяр, аялрин бахчаяр, спортдин имаратар эцигзава, рекьер, куьчеяр, гьаятар туькIуьрзава, аваданламишзава, паркар кутазва, карчийриз, бизнесменриз бегьерлувилелди кIвалахдай ва государстводиз хушуналди налогар гудай шартIар тешкилзава, кIва­лахдай алава чкаяр арадал гъизва, гьар сана къайда, низам мягькемарзава…

Санлай къачурла, члада гьатнавай хьтин гьалда авай республика гьерекатдик кутуна. Юзун тийиз, гьуьлуьн цел акъвазнавай гимидал елкенар алукIна ва гила ада кьуд патахъ­ регьятдиз сирнавзава. Урусрихъ “один в поле­­­ не воин”  лугьудай мисал аватIани, арабир­ ­са касдивайни агъзурдан тIем акакь тийидай крар ийиз  жезвайди я. Сергей Меликова зурба ГЭС-дин акъвазарнавай турбинаяр кIва­лах­дик кутуна ва ада кьуд патазни гила экв гузва.

Яцран йис. Ам Дагъустан патал квелди та­фаватлу, лишанлу хьана? Сифте нубатда ва виридалайни къейд ийидай вакъиа 2021-йи­сан мартдин сифте кьилера Москвада кьиле фена. Сергей Меликован теклифдалди РФ-дин Федеральный Собранидин Федерациядин Со­ветда Дагъустан Республикадин йи­­къар кьиле фена. Федерациядин Советдин федератив­ный къурулушдин, регионрин экономикадин, чкадин самоуправленидин ва Ке­фердин крарин рекьяй Комитетдин заседанидал республика яшайишдинни экономикадин рекьяй вилик финиз талукь месэлайрикай веревирдер авунай.

Кьилди-кьилди са шумуд комитетдин  за­седанийрал Дагъустан Республикадин здравоохраненидиз, агропромышленный комплексдиз, яшайишдин метлеб авай имаратар эцигун финансрин такьатралди таъминарунин, фад гъиле кьуна, амма сакIани эцигна куьтягь тийизвай объектар патал пулар чара авунин, “Махачкъаладин Кеферпатан къе­къуьн” феде­ральный рехъ туькIуьрунин ва гьакI важиблу маса месэлайриз талукь веревирдерни авунай. Серенжемри чеб гуьзлемишиз тунач. Уьлкведин Президентди Фе­дерациядин Советда Дагъустан яшайишдинни экономикадин ре­кьяй­ вилик финиз талукь яз къарагъарнавай месэлайрин гьакъиндай тапшуругъар гана ва абурун бинедаллаз Дагъустанда 34 миллиард манатдин къимет авай онкологиядин центр эцигда, республикадин  “Тади куьмекдин” бригадаяр артухарда, республикада гьасилзавай хуьруьн майишатдин  суьрсет маса къачудай карханаяр ачухда, Дагъустандин вири хуьрериз 2025-йисалди тамамвилелди газ тухуда, районра, шегьерра медицинадин, образованидин, спортдин хейлин дараматар эцигда, туризм вилик тухудай шартIар тешкилда…

Апрелдин вацралай чаз аквазва, фикирдиз къачунвай вири крар къуватда гьатзава. Идаз Республикадиз Россиядин Федерация­дин Гьукуматдин Председатель Михаил Ми­шустин, РФ-дин оборонадин министр Сергей­ Шойгу ва хейлин министерствойрин, ведомствойрин руководителар атуни мадни куьмек гана, гьа са вахтунда крарик йигин гьерекат кутуна. Федеральный ва республикадин прог­раммайрин, милли ва инвестицийрин проектрин сергьятра аваз къе вири республика эцигунрин майдандиз элкъвенва. Хъсанвилихъ жезвай дегишвилер аквазвай инсанрин гуьгьуьларни ачух жезва.

Яцран йисан лишанлу вакъиайрик Да­гъус­тандин Халкьдин Собранидиз депутатар ва абуру чпин сифтегьан сессиядал Дагъустан Республикадин Кьилин къуллугъдал Сер­гей Ме­ликов хкягъун акатзава. С.Мелико­ва ла­гьайвал, кесибвал алай вахтунин Да­гъус­тан­дин лап хци ва кар алай месэлайрикай сад я. Алай макъамда республикадин агьа­лийрин доходрин кьадарар лап гъвечIи­бур я. Бюджетникрин вацран мажибар са гу­жа-гуж яшайишдин харжариз бес жезва. Сиф­те нубатда кIва­лахдай чкаяр арадал гъуналди ва мажибрин кьадарар артухаруналди дагъустанвийрин яша­йишдин дережа хкажун герек тирди аннамишнава.

Республикадин Кьил къайдадик квачир рекьерилай, коммунальный сетар бес тахьу­нилай, яшайишдин объектралди бес кьадарда таъминар тавунилайни рази туш. ГьикI ла­гьайтIа, и месэлайри региондин дагълух районрин, хуьрерин агьалияр четинвилера твазва.  Абур чпин дердияр гваз амукь тийидайвал, С.Меликован тапшуругъдалди агьа­лий­рин арзаяр кьабулдай ва абуруз жаваб гун патал республикадин ЦУР-дин (Центр управ­ления регионом) кIвалахдик кутунва.

Алатзавай йис чи халкь патал рикIел ала­мукьдайди жеда. Дербентда республикадин жемиятдинни сиясатдин “Лезги газет” газетди тешкилай милли прессадин фестиваль, Махачкъалада “Лезги газетдин” 100 йи­сан юбилей­диз талукьарнавай гурлу мярекат кьиле тухва­на. Дуьньядин гзаф чкайра яша­миш жезвай ватанэгьлийри  лезги чIалал диктант кхьена.

2021-йисуз чи вири районра хъсан патахъ дегишвилер хьанва. Абурни къейд тавуна жедач.

Ахцегь район

“Хуьруьн мулкар комплекснидааз вилик тухун” федеральный программадай эцигзавай спорткомплексда 1500 касдиз чкаяр ва махсус­ трибунаяр галай спортдин, тренажёррин залар­, душар, буфет, герек маса кабинетар, баскетболдинни волейболдин майданар, ял ядай парк жеда. Ам 2022-йисан 1-квартал­да ачухда­.

“Россиядин Кьиблепад” программадай гьеле 2009-йисуз башламишай  райондин больницадин комплексдин эцигунар гьар жуьре себебралди акъвазарнай. Гила эцигунар бегьемарнава, амма, девирдин истемишунрив кьур медтехникадалди тадаракламишиз тежезвайвиляй, ам ишлемишиз вахкунин вахт са тIимил яргъал хъивегьнава.

Райцентрада 120 аялди кIелдай школадин дараматни эцигзава. 2022-йисан 1-сентябрдиз школади аялар кьабулда. Ина “Хуьруьн мулкар комплекснидаказ вилик тухун” программадай 60 чка авай аялрин бахчани ишлемишиз вахканва.

Луткунрин хуьре “Образование вилик­ ­ту­­хун” госпрограммадин сергьятраваз 400 чка авай пуд мертебадин школани куьтягьна­ва. ЦIийи школадиз фидай рекьени къир цазва.­

Ахцегь районда Дагъустандин туризмдин информациядин ва гуьгьуьллубурун ресурсный центраяр ачухнава. Анра жегьилриз чпин алакьунар къалурдай вири мумкинвилер­ яратмишнава. Районда туризмдин хел вилик тухун патал хейлин крар гъиле кьадайвал я.

Мегьарамдхуьряй Рутулиз фенвай республикадин метлеб авай рехъ фадлай къайдадикай хкатнавай. Ам гила ремонтна куьтягьзава.

Докъузпара район

“Образование вилик тухун” госпрограммадин бинедаллаз Авадан хуьре 400 аялдин­ чка авай школадин дарамат эцигзава. Адахъ спортдин майданни ва герек вири чкаяр жеда. И хуьре “Кьиблепад” тIвар алаз агропромышленностдин логистикадин зурба центрани эцигдайвал я. Жемятдин разивални аваз, и еке имарат эцигдай чил чара авунва. Ана 100 касдиз кIвалах гьатда. Ида туризм вилик тухунизни куьмек гуда. Гьа и кар фикирда аваз, Усугъчайдал туриствилин информациядин модульный центр эцигнава.

Къалажухрин хуьре футболдал къугъвадай майдан ва инсанри ял ядай парк туь­кIуьр­зава. ГьакI хуьруьн кьилин куьчени ремонтна. Къаракуьредиз  “Къарабулах” чешмедай хъвадай яд гъанва. Авадан ва Усугъчай хуьрерин куьчейра къир цанва.

Мегьарамдхуьруьн район

“Мегьарамдхуьр” СПОК-дин инвестпроектдин сергьятра аваз райцентрада 1500 тонн майваяр, емишар яргъалди хуьдай имарат эцигна куьтягьнава. Гьа са вахтунда патарив 12 гектарда багъни кутунва. Багъ целди таъминардай 1300 куб яд гьакьдай вирни туь­кIуьрнава. Имаратдиз къунши районривайни чпин емишар хуьн патал гъиз жеда. Инал лугьун лазим я хьи, цIи райондин зегьметчий­ри 38 агъзур тонн майваяр, 21 агъзур тонн еми­шар, 15 агъзур тонндилай виниз ракъинин кагьрабаяр ва 760 тонн  къарпузар, буранар кIватI­на. Районда агропромышленный комплекс йигин еришралди вилик тухузва. Эхиримжи йисара райондин саки вири хуьре­ра цIийи багълар, уьзуьмлухар кутазва. Хурмаяр, шуьмя­гъар битмишурунал гьалтайла, районди Кеферпатан Кавказда сад лагьай чка кьазва. Хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилунал машгъул карчи Фейзудин Ибрагьимов “Перспектива” тIвар алай, регионар вилик тухудай Фондунин “Регионрин къизилдин фонд” премиядиз лайихлу хьана. Алим, зурба селекционер, субтропикрин емишар, майваяр битмишарзавай багъманчи Теймур Гьабибован тIвар республикадилай къецени машгьур хьанва.

Районда “Пуд сменада кIелун арадай акъу­дун” федеральный программадин бинедаллаз Ярагъ-Къазмайрал — 320, Уружба хуь­ре 304 аялди кIелдай школаяр эцигна. Самур­ хуьрени, яргъал фенатIани, 504 аялди кIел­дай школа ишлемишиз вахкана. “100 школа” региональный проектдин сергьятра аваз районда вад школа ремонтна. Хожа-Къазмаяр, Гилияр, КьепIир-Къазмаяр, ЦIеле­гуьн ва Азадогъли хуьрера паркар туькIуьрна. Чепелрин­ хуьре футбол къугъвадай майдан шад гьалара ачухна.

Хуьрерин школайрин коллективри, иллаки аялри, шадвалзавай кар ам я хьи, республикадин гьукуматди Самур, Азадогъли, Ярукь­­­­валар ва Къуйсун хуьрерин школайриз аялар вахтунда тарсариз агакьарун  патал микроавтобусар  чара авуна.

“Зи Дагъустан — зи рекьер” милли проектдин сергьятра аваз районда чкадин метлеб авай цIуд рехъ ремонтна. Райондин администрация Гарагърин хуьруьз рехъ тухунин, Муь­гъверганрин, Гилийрин ва Хуьрелрин хуьрерин чилер, багълар дигидай целди таъминарунин, ЦIийи Гъепцегьрал поликлини­кадин дарамат, Муьгъвергандал аялрин бахча эцигунин къайгъуйрикни ква.

СтIал Сулейманан район

Сифте нубатда къейд авун лазим я хьи, рай­онди, инвестициядин проектрал гьалтайла, республикада кIвенкIвечи чка кьазва. Ина агропромышленный комплекс вилик тухуниз еке фикир гузва. “Паласа” агрохолдингди “СтIал­­рин багълар” тIвар алаз уьмуьрдиз ке­чирмишзавай проектди райондин экономика хкажуниз, яшайишдин хейлин месэлаяр гьялуниз куьмек гузва. Агрохолдингдин сагьибри 2026-йисалди 2075 гектарда багълар (ичерин, шуьмягърин) кутадайвал я. Гьа са вахтунда логистикадин центр, емишар хуьдай чIехи имаратни эцигда.

Маса къейд ийидай инвестициядин проект малдарвилихъ, некIединни якIун продукция акъудунихъ галаз алакъалуди я. “АлиЯк” ООО-ди Кьулан СтIалрин хуьруьн мулкара “Элегуьн” чкада малдарвилин ферма, “Зардиян” участокда лапагрин ферма кардик кутунва. Дагъдин этегрив “як” малар хуьзва. 350 як Кабардино-Балкариядай маса къачуна, хканва. Абуруз Лезгистандин чил ва чIу­рар бегенмиш хьанва, малдарри абурун дулни къачузва. Проект 2024-йисуз тамамвилелди куьтягьда. Кар алай месэла — ООО-ди 150 кас кIвалахал желбда.

Са рахунни алач, багълар, никIер, чIурар ди­гидай целдини таъминарун лазим я. Яд та­хьайтIа, алахъунрихъ са нетижани жедач. “Па­ласа” агрохолдингди ва “Рычал-су” ОАО-ди мелиорациядин къурулушар ремонтна, палчухдикай, зирзибилдикай михьна. 183,5 ки­лометр цин къаналар датIана къайдадик хьун патал республикадин патайни (РД-дин “Минмелиоводхоздин”) куьмек лазим къвезва.

Районда, федеральный ва республикадин госпрограммайрин, милли ва инвестицийрин проектрин сергьятра аваз, яшайишдин метлеб авай имаратарни эцигзава. Курхуьрел, Нуь­­цIуьгъа паркар ачухна. Кьасумхуьрел край чир­дайбурун музей ачухун патал кьве мер­тебадин куьгьне дарамат туь­кIуьр хъийизва. КIах­цугъиз газдин линия туху­да, аниз физвай рехъни къайдадиз гъизва. Агъа ва Вини Хъартасриз, Ичиниз газдин ли­ни­яр тухвана. Агъа СтIал-Къазмайрал 400 аял­ди кIелдай школадин дарамат эцигзава. Бутрин хуьре аялрин бахча эцигиз гъиле кьунва. Цмуррин, ЦIийи­хуьруьн ва Кьасумхуьруьн 2-нумрадин ­юкьван школайра образова­нидин “Точка роста” центраяр ачухна. Абур ге­рек вири тадаракралди, техникадалди таъминарнава. Районда мадни кьве школа эцигзава, хуьрериз газдин, хъвадай цин линияр тухуда.

Кьурагь район

Райондихъ туризм вилик тухудай еке мум­кинвилер ава. Дагълар, яйлахар, къадим хуьрер, минараяр, дагьарар, форелар авай ми­хьи кIамар, вирер, булахар, дармандин ятар, чарчарар… Мукьвара аниз, и кар вилик тухудай фикир аваз, турфирмайрин, журналистрин, маркетологрин, этнографрин векилар фенвай.

Хейлин вахт тир Бугъдатепе хуьруьн агьа­лийри ЦIийихуьруьз (Новоаул) физвай рекье къир цунин патахъай арза-ферзе ийиз. Къе рекье къир цанва, кьуьчхуьрвийри и кар авурбуруз сагърай лугьузва.

Адет тирвал, 2021-йисузни “Кьурагь дагъларин авазар” фестиваль вини дережада аваз кьиле тухвана.

Кьурагьви Эрелар Фейзуллаевакай самбодай Россиядин чемпион хьуни районэгьлияр шадарна.

Хив район

Винидихъ къейд авунвай программайрин бинедаллаз Хив райондин ЗахитIрин хуьре 177 аялди кIелдай школадин дарамат эцигна­. Хивда, КьванцIила, Межгуьла, Хвережа, Агъа Яра­ка аялар къугъвадай майданар ачухна.

Инал чаз са кар мад къейд ийиз кIанзава: икьван эцигунар, тарифдай крар эхиримжи цIуд йисара чи хуьрериз акурди туш. Авайвал­ лагьайтIа, республикадин гьукумдин органри, бюджет тайинардайла, Кьиблепатан Да­гъустан рикIелай алудзавай. Къе республикадин гьукуматди тухузвай кIвалах гьар са район патал менфятлуди я. Идан гьакъиндай РД-дин Кьил Сергей Меликов ва РД-дин Гьукуматдин Председатель Абдулпатагь Амирханов, районриз, хуьрериз физ, агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш хьуни, абурун дердияр чируни ва гъиле-гъил аваз герек серенжемар кьабулуни шагьидвалзава.

Сергей Меликован бажарагъдихъ, ала­кьун­рихъ, тешкиллувилихъ, лайихлувилерихъ агъуна, къе чун гележегдиз инанмишвилелди килигзава, Дагъустан вичин кIвал, Ватан яз аквазвай гьар сада ам мадни къуватлу, абад авунин крарик вичин зегьметдин, бажарагъдин пай кутуна кIанда.

Нариман Ибрагьимов