Къах тIуьр кац1
Им заз еке зулум хьана:
Къах тIуьна куьтягьна каци.
Хелвет гьалтна2, зун тахьана,
ХупI шадвал темягьна каци.
Душмандиз ам ширин хьана3,
ХупI ажайиб хъуьруьн4 хьана!
Зи гьал пашман, серин хьана,
Къведай тIекв ифрагьна5 каци.
Зун авачир вахт фагьумна6,
Гъиливди хай юкIвар7 кьуна,
Хурукай са тике туна,
Ам михьиз куьтягьна каци.
Кацин сиве акьуна8 кьуш9,
Зи рикIелай и кар физ туш10,
Зун гьайифди уна бейгьуш11,
Вичикай хан-шагьна каци.
Къах акурла, хьана ам шад,
Юлдаш галачиз, хьана сад.
ТIиш хкIурла, атана дад:
“Чан”, — лагьана, пIагьна каци.
Са затI тунач темягь фери12,
Гьар са чка — тамам гъери13,
Гъазаватна14 гъиляй къвери,
Мурдарна, русвагьна каци15.
Етим16 Эмин, ваз авур кар!
Къяна17 адаз на са ракьар18,
АтIан ахъай ам тIиш-пIузар —
Къвери кьван икрагьна каци19.
_________________________________
1 И шиир 1941-йисуз М.Гьажиева акъудай Е.Эминан шииррин кIватIалда “Къах тIуьр кац” тIвар алай 5 бендинин эсер хьиз сифте яз ганвай. 1980 ва 1995 лагьай йисара Гъ.Садыкъиди акъудай классикдин шииррин кIватIалра шиир 4 бендинин эсер хьиз ганва. Гила Ахцегьай и шиирдин араб гьарфаралди кхьенвай цIийи, 7 бендиникай ибарат вариант чаз гьатнава. ЦIийиз гьатнавай вариант, герек тир баянарни галаз, чна газетда гузва.
2 Икьван чIавалди акъатай и шиирдин вариантра инал “гьатна” гаф алай. Чаз гьатнавай и шиирдин цIийи вариантда инал “гьалтна” гаф кхьенва. Чи фикирдалди, инал “гьалтна” гаф ам авай цIарцIин манадив артух кьазва.
3 И бенд 1941-йисуз акъатай Эминан шииррин кIватIалда и жуьреда ганвай:
Душмандиз ам ширин хьана,
ХупI ажайиб кьуруни хьана!
Зи гьал сефил, пашман хьана,
Къведай тIекв ифрагьна каци.
1980 ва 1995 лагьай йисара акъатай кIватIалра абур туькIуьрай Гъ.Садыкъиди шиирдикай и бенд хкуднава. Чи фикирдалди, и кардин себеб Эмин кьейидалай кьулухъ и бендиник акатнавай гъалатIар а кIватIалар туькIуьрайдаз пара яз акун я.
4 Хъуьруьн — инал: ягьанат. Икьван чIавалди ашкара тир бендинин и чкадал, винидихъ къалурнавайвал, “кьуруни” гаф алай. Гьелбетда, и гаф Эмин кьейидалай кьулухъ бендиник акатнавай гъалатI я, вичи цIарцIин рифма чIурзавай ва слогрин кьадар герек кьадардилай артух ийизвай.
5 Ифрагьун — фирагьун, гьяркьуь авун.
6 И бенд икьван чIавалди акъатай шиирдин вариантра авачир.
7 ЮкIвар — инал: кIвалин гьайвандин къахуниз элкъуьрнавай жендекдин вилик квай кIвачер. Къахунин кIвачер, гъилеривди ялна, къекъерай акъудзавайди я, шаирди кхьизвайвал, “гъилеривди хазвайди” я. Кьве патахъди акъажнавай къахунин вилик квай кIвачер шаирди, чаз чиз, юкIвар яз, яни акъажнавай гъилер яз гьисабзава.
8 Икьван чIавалди акъатай кIватIалра и гафунин чкадал “кьуна” гаф кхьизвай. Вилик квай гаф “сиви” жуьредин ваъ, “сиве” жуьредин кIалубда хьуни ва цIарцIе са слог бес тахьуни инал “акьуна” гаф хьун герек тирди къалурзава.
9 Кьуш — инал: зегьмет чIугун тавуна, гьатзавай хийир.
10 И цIар чаз гьатнавай кхьинра икI къалурнава: “И кар зи рикIелай физ туш…” ЦIарцIе авай аваз артух хьун патал ада, авай гафарин чкаяр дегишарна, и цIар 1941-йисуз М.Гьажиева винел акъудай жуьреда чна инал ганва.
11 Уна бейгьуш — “авуна бейгьуш” келимадин куьруь жуьре. Бейгьуш авун — кьил кьилелай ракъурун.
12 Фери — фейи.
13 Тамам гъери — инал: куьк, гъери хьиз тIямлу затI.
14 Гъазаватун — инал: ажугълудаказ са кар авун.
15 И бенд сифте яз гузва, ам идалай вилик экв акур и шиирдин вариантра авачир.
16 Икьван чIавалди акъатай и бендинин вариантра инал “Факъир” гаф алай. Чаз гьат хъувунвай вариантда адан чкадал “Етим” гаф кхьенва. Чи фикирдалди, инал “Етим” гаф кхьин дуьз я, вучиз лагьайтIа, “Факъир” гаф Эминан лакIаб хьайиди туш, ам шаирдин гъвечIи стха Меликан лакIаб тир.
17 Къягъун — ничхирар кьадай ракьар гьазур къайдадик кутун.
18 И цIар къедалди ашкара тир вариантра икI ганва: “Къяна адаз яхъ са ракьар…” Гьелбетда, и цIарцIин гафар лезги чIалан кхьинрин къайдайрив кьадайвал авач. Чаз гьатнавай шиирдин вариантда и цIар ихьтинди я: “Къягьана адаз са ракьар…” Инал “къягьана” гаф “къяна” гафунин нугъатдин жуьре я. “Къягьана” гаф адан литературадин чIала авай “къяна” кIалубдал эвез авурла ва цIарцIе герек кьадар слогар хьун патал “на” гаф цIарцIик кухтурла, арадал къвезвай цIар чна инал ганва.
19 И цIар чаз гьатнавай вариантда икI кхьенва: “Къвери кьван вун икрагьна каци…” Ина авай “къвери” гаф 6 лагьай бендинани гьа кIалубда хьуниз килигна, ам “къвер” гаф хьиз куьруь ийиз жедач, гьакI хьайила, цIарцIе авай слогрин кьадар герек тир са слогдин тIимиларун патал чна цIарцIикай “вун” гаф хкуднава.
(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)
