Чи ватанэгьлияр — гьар сана

Уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай, къени крарин, хиялрин, регьимлу гьерекатрин, руьгьда анжах хъсан фикирри агъавалзавай инсан гьалтун, адахъ галаз амадагвилин, дуст­вилин алакъаяр давамарун жув патал итижлу ва нетижалу кар я. Журналиствилин пеше себеб яз, эхиримжи вахтара зун таниш хьайи гьахьтин инсанрикай сад юрист, ингилис чIалан муаллим, СССР-дин МВД-дин майор, машгьур адвокат, Голландияда кардик квай “Аслу тушир юристрин международный ассоциация” идарадин директор даркIушви  Темирхан  Эрзиманович  Мисриханов  я. Чун чаз чиз вад йис я. Анжах и йикъара, ам Голландиядай хайи хуьруьз хтанвайла, завай адахъ галаз уьмуьрдин рекьикай, кIва-лахдикай, хьайи чкайрикай, акур-такурдакай суьгьбет ийиз хьана.

• Темирхан Эрзиманович, чи гзаф ватанэгьлияр хьиз, вун, ви хизанни патаз акъатнава. Им чара атIай кар тирни, себебар авайни?

— За гила фикирзавайвал, себеб сад тир — чIехи хизан, —  лу­­­гьузва Т.Мисриханова. — Ам са къайдада кьванни хвена кIан­­завай. Амма чкадал, хуьруьнвияр эвичIнавай цIийи Дар­кIуш­рал ахьтин мумкинвилер авачир. Вацра дахдин гъилиз къвезвай 80-100 манат хизандин недайдаз, алукIдайдаз, хийир­-шийирдин мярекатриз, маса къайгъуяр за эзберзавач, бес жезвачир. Гьавиляй вишералди, агъзурралди лезгияр хьиз, патал фена, къазанмишдай чкадал атана. Гилани, чи ватан­эгьлийрикай рахайтIа, гьакI я.

Авайвал лагьайтIа, зун ДаркIушрин хуьряй лап гъве­чIи­замаз патал акъатна. ЧIехи стха Мисрихана Небит-Дагъда шо­фервиле зегьмет чIугваз са шумуд йис тир. Ам Вышка­ тIвар алай поселокда яшамиш жезвай. Адаз лезгийрин поселок лагьайтIани жеда. Ана чи ва лезги маса  хуьрерай гзаф инсанар авай. Чебни  — нефтяникар. ДаркIушрин школада кьвед лагьай класс куьтягьайла, стхади зун вичин патав тухвана, хизандал алай пар са тIимил кьванни алудун патал. Им 1964-йис тир. Чара чка, заз лагьайтIа, урус са гафни чизвачир. Школада вири тарсар урус чIалал тир. Школадин директор за мад сеферда кьвед лагьай классда кIел хъувунин фикирдал атана. Заз чи школадай ганвай чарче авай къиметар акурла, «къуй пуд лагьай классда кIелрай, урус чIални ада вичиз фад-фад чирда» лагьана. Урус чIал чир жедалди за вири тарсар хуралай ийидай. Доскадал акъудайла, гьич са гафни хкуд тавуна, тарсни ахъайдай. Ахпа муаллимди суал гайила, жаваб гуз жедачир. Зун гъавурда акьазвачир эхир, ам квекай рахазватIа. Ихьтин вахтара заз “3” къимет эцигдай. Зак хъел акатдай, вири тарс лагьайла, пуд вучиз язавайди я лугьуз. Куьрелди, и четинвал пуд лагьай четвертда алатна. Заз урус чIал са бубат, ахпа мадни хъсандиз чир хьана. Школани за анжах “вад” къиметар аваз куьтягьна.

• Заз ван хьайивал, ваз музыкант жез кIанзавай.

— Валлагь, тир,- ачухдиз, шадвал кваз хъуьрезва Темирхан Эрзиманович.- За чIагъан язавай. Поселокдин вири лезгийризни и кар чизвай. Садра мехъерик Небит-Дагъдай кларнетчи Мазанов Буба кьиле аваз, кьавалчияр атана. Межлисда чи гадайри Бубадиз лугьуда: “И гадани  чIагъанчи я, адав ягъиз тур сад-кьве макьам”. Адани ваъ лагьанач. Кьуна за чIа­гъанчидин чка ва ягъиз гатIунна. Межлисдин эхирдай Буба­ди зав вичин адрес вугана ва кIвализ атун тIалабна. Са юкъуз фена зун. Адан теклиф за гьич гуьзет тавурди тир. “Вуна чIа­гъан пис язавач, гьавиляй къенлай кьулухъ за вун мехъер­рик тухуда”, — лагьана ада. — Бес школа? — суал гана за. “А месэла за гьялда”, — хиве кьуна ада.

Гьа икI, зун адахъ галаз мехъеррик физ хьана. Гьелбетда, пулни къвезвай. Гьавиляй школа куьтягьай зун музыкальный вуздик экечIиз гьазур хьанвай, амма поселокдин милициядин отделдин начальник Фажрудин халуди зи фикирар дегишарна. “Музыкант вун гьакIани язва, — лагьанай ада, — итимдихъ кьилин пешени кIанда. Вун кьили кIвалахзавай гада я, вакай хъсан опер жеда. Чна ваз вуздик экечIдай направленини гуда”.

МВД-дин Небит-Дагъдин управленидин ва горкомдин са­налди тир комиссияди документар ахтармишна ва зун хкяна. Заз СССР-дин МВД-дин Ленинграддин кьилин военный ва сиясатдин училищедиз (гила адаз Академия лугьузва) направление гана. Аниз фейила, чир хьайивал, Туьркменистан­дай сад мад авай. Чарджоу шегьердай атанвай гуржи гада. Чакай­ халисан курсантар хьана. Зур йисуз чна кIелна. Ахпа лап ахмакьвална. ЧIехи курсара авайбуру чаз лагьана: “Куьн иниз вучиз атайди я? Куьтягьайвалди, Камчаткадин военный частариз ракъурзавайди я. Анагар квехъ галаз кьадач”. Чна я чир тавуна, я хабар такьуна, училищедай хъфин кьетIна. Амма ина акьалтIай кIеви къайда, низам авай ва школадай экъечI хъувуникай ихтилатни авун герек тушир. Авайвал ла­гьайтIа, чун катна. Акатай чкайра йифер акъудай вад йикъалай­ чун патрулди кьуна ва училищедиз хутахна. Училищедин начальник генералдизни чна мад кIел хъийидач лагьана. Чи фикир гьакъикъиди тирди чир хьайила, ада лагьана: “Куьн за армиядиз рекье твада. Хтайла, куьне кIелунар давамарда”.

Туьркменистандиз хтайла, зун Ашхабаддин университетдин юридический факультетдик экечIна. Ана военный кафедра авай, гьавиляй армиядиз финни кьисмет хьанач. За пуд йисуз­ ­университетдин комсомол организациядин секретардин заместителвилин везифаярни кьиле тухвана. КIелунар заз садрани четин акъвазайди туш. Яру дипломдин иеси хьайи зун Ирандин сергьятдиз мукьва тир Туьркменистандин Гьасан-Къули райондин прокуратурадин силисчивиле рекье ту­на. Инсанар къенибур, регьимлубур тир. Ина кьве йисуз силисчивал авур зун райондин комсомолдин кIвалахдал желбна. Захъ галаз университетда кIелай са гада ВЛКСМ-дин обкомда къуллугъдал алай. Гьасан-Къули райондиз атайла, ада заз лагьана: “Вуна и яргъал ва сергьятдиз мукьва мука вучзавайди я? Чаз обкомда кIвалахдай вун хьтин кар алакьдай ксар кIанзава. Хкведани вун?” Зани разивал гана. Амма, чи фикир кьилиз акъатнач. И кардикай хабар хьайила, КПСС-дин Гьасан-Къули райондин комитетди тади серенжемар кьабулна. Заз райкомдиз теклифна, бюро кIватIна, зун партиядин членвиле кандидатвилиз кьабулна ва гъиле-гъил аваз райкомдин административный органрин отделдин инструкторвиле ва ахпа заведующийвиле тайинарна.

Сифте вахтара заз кIвалахун четин акъвазна. ГьикI лагьай­тIа, за, 25 йисавай жегьилди, прокуратурадин, суддин, къайдаяр хуьдай органрин, алишверишдин идарайрин кIвалахдал гуьзчивалзавай. Анра чIехи къуллугъар кьунвайбур 50-60 йисаравай итимар тир. Авайвал лугьуда, ана къуллугъдиз гьуьрмет ийизвай. Гьа чIехи итимар, кабинетдиз атана, жуваз икрамиз акурла, зун вуч ийидатIа чин тийиз амукьдай. Ахпа за абуруз лагьана: зи кабинетда а жуьредин гьуьрметар авун герек туш. Райподин директор къведай: “Темирхан Эрзиманович, флан кьит шейэр хканва, абур гьикI ва низ маса гуда?” лугьуз. Садазни, вири туьквенриз ахъая,- лугьудай за. “Бес гьакI жедани? Райкомдиз хабар тавуна…”, суалдалди ки­лиг­дай ам заз. Райкомдин кьвед лагьай секретарь урус тир. Садра райкомдин 1-секретарди заз туьнбуьгьна: “Вуна, Мисриха­нов, ви хивез ваз талукь тушир везифаярни къачузвай хьтинди я. Вуж вуж ятIа чир хьухь”. Урус секретарди адаз ла­­гьа­най: “Кямир жегьилдик, ада кардин гъавурда аваз кIвалахзава. Ваз герек шейэр вавай гьакIани маса къачуз жеда”. Партиядин Гьасан-Къули райкомда за 1987-йисалди кIвалахна. И вахтунда за, жуван везифайривай къерех тахьа­на, университетдин къецепатан чIаларин факультетни куьтягьна.

Табдач, вири идарайра ришвет къачунин, закондилай кам ягъунин, хала-хатурвал авунин адетар кардик квай. Завай абурун вилик пад кьаз жедачир, амма за жув абурун жергейра тунач. Гьавиляй жергедин инсанар, арза-ферзе ийиз, чеб инжиклу ийизвай ксар жазадив агакьарунин теклифар гваз зи патав къведай. Зун гьар са месэла закондин бинедаллаз гьялиз алахъдай.

Вахт яваш-яваш физвай. Акуна заз, жува къачур халисан кеспи квахьзава ва за ихьтин кар тахьун патал адво­катвилин пешедал машгъул  хьун кьетIна. Хизанни галаз Красноводскдиз хъфена. Ина мад гьич вилив техвей кар хьана. Юстициядин областдин отделдиз фена хкведайла, зал университетда кIелдайла ва комсомолда кIвалахдайла таниш хьайи амадаг гьалтна. Ада заз педагогвилин институтдин къецепатан чIаларин факультетдин ингилис чIалан кафедрадин заведующийвилин къуллугъ теклифна. Гекъигайла, адвокатдилай адаз кьве сеферда гзаф мажиб къвезвай. Гьа икI, за пуд йисуз институтда кIвалахна ва государстводин праводин дибдай вири курсариз лекцияр кIелна. 1991-йисуз институт Небит-Дагъдиз хутахна, зунни адвокатурада къуллугъдал акъвазна. Саки цIипуд йисуз и пеше кьиле тухвана.

• Темирхан Эрзиманович, чаз малум тирвал, вуна дуьньядани кваз ван авур суд-дуванрал адвокатвал авуна, тахсир квачиз тахсир кутаз кIанзавай ксар гьахъдиз акъудна. Абур гьихьтин гьакимрихъ галаз алакъалубур тир?

— Дуьньядин майданда ван авур процессрик Туьркменистандин президент Сапармурад Ниязован чандиз къаст ийиз кIан хьунин, Мурадован, Азизован ва чIехи къуллугърал алай маса ксарин тахсиркарвилерин делояр акатзава. Залай са себебни авачиз тахсир илитIзавай ксар суддин залдай ахкъудиз алакьна. Ихьтин суд-дуванар кьиле физвай гьалдал Европадин, Америкадин инсанрин ихтиярар хуьдай организацийри, международный судрин юристри гуьзчивалзавай. Гьар процессдилай гуьгъуьниз къецепатан уьлквейрин юристрилай зал разивилин хабарар, чарар, телер агакьдай. Зи кIвалахдикай абуруз хабар хьана ва абуру заз чирвилер, бажарагъ дуьньядин майданда ишлемишун теклифна.

И кар патални конкурсар малумарзавай. Зани жуван документар гьазурна, конкурсдин жюридал ракъурна ва жуван чирвал, алакьунар къалурна. Конкурсдай зун акъатна, амма Туьркменистандин гьукумдин кьиле авайбуру, “лезги я” лугьуз, зи документар элкъуьрна. Пуд сеферда зи умудар руг авуна. Лап рикIивай кефи хана зи, фикирна: хтана жуван ватандиз, адвокатдин контора ачухна, зегьмет чIугвада. Чидач, зи бахтунай, алахъунривай яни, кьуд лагьай сеферда зи мурад кьилиз акъатна. 2004-йисуз Гаагадин междунардный уголовный судди кIвалах теклифна ва захъ галаз пуд йисан ва ахпа мад гьакьван вахтунда икьрар кутIунна.

• Голландияда куьн гьикI кьабулна? Гьикьван ла­гьайтIани, чара уьлкве я.

— Авайвал лагьайтIа, чаз вилерин кIаникай тамашдайбур, “куьн гьинай атанвайбур я?” лугьудайбур ва маса суалар гу­дайбур акурди туш. Белки, куьн агъадач жеди, чаз ана кIвал­ни ва куьмекчини гьазурнавай. Суткадин вири вахтунда чи къуллугъда акъвазнавай Йан Лаак лугьудай кас пара дугъриди, регьимлуди тир. Ада чаз гьар са патахъай куьмекна. Гьелбетда, сифте йисара чIал течирвиляй пара четин хьана. Зун ва хизан йифен курсара чIал чириз алахъна, и кар чалай алакьни авуна. Уьлкведин законар, къайдаяр, чаз авай ихтия­рар Лаака тамамвилелди чирна. Жувакай садни инжиклу тежедайвал, я жувни кIеве гьат тийидайвал. Зегьметдихъай, четинвилерихъай кичIе тушир, намуслу, къени инсанрилай вири крарни алакьзавайди я. Туьркмениястанда яшамиш жедайлани, чахъ хъсан дустар, юлдашар хьана. Ахьтинбур инани ава. Чи бубайрихъ “гьар са хуьре са къеле эциг” лугьудай хъсан мисал ава. Чна адал амалзава. Дустар авай чкада яша­­миш жезни четин акъваздач. Чун ина аваз гила цIе­муь-жуьд лагьай йис я.

* * *

Инал са куьруь къейд хъувун герек я. Гьеле Туьркменистанда авайла, гзафбуру Темирханаз талукь чкайра чIехи къуллугъдал алай мукьвабур ава, гьавиляй адаз хъсан къуллу­гъар­ни гузва лугьудай. Касни авачир. Вири лезги хцин ала­кьун­рин, чирвилерин, къенивилин, инсанвилин дережа хуьнин нетижа тир. Адан гьар са кардай инсанвилин нур къвазвай­ ва ида Темирханаз виликди фидай, гурарай виниз хкаж жедай мумкинвал гузвай. Чидай са касни авачир Голландиядани ада вичиз гьуьрмет, авторитет къазанмишна. Лезги, урус, туьр­кмен, ингилис, голланд, туьрк ва маса чIаларни чизвай юрист, адвокат суд-дувандик акатнавай инсанрин ихтиярар хуьз, абуруз куьмек гуз тефей уьлкве амач лагьайтIа, жеда. Исятдани адан куьмекдал вил алайбур гьар са уьлкведа ава. Сагъвал гурай вичиз.

ЦIийи йисан нумрайрилай чна “Адвокатдин тежрибадай” рубрикадик кваз  Т.Мисриханова адвокатвал авур, инсанриз куьмек гайи делойрикай макъалаяр гуз гатIунда.

Нариман Ибрагьимов