Дуьньядал вилер авачиз къведайбур бажагьат гьалтда. Амма, Аллагьди вилер гана, вахтундилай вилик экв хкахьзавайбурун кьадар (квахьнавайбурун лагьайтIани жеда) къвердавай гзаф жезва. Ахьтинбурукай сад зунни я. Са вил тамамвилелди хкахьнава, муькуьдахъни амайди 30% я лугьузва. Хуьз алахънава гьам…
За и веревирдер кхьинин себебни гьам я. Буьркьуьвили савадлубурни савадсузар хкязавайди туш. Ам вирибурув сад хьиз, инсафсузвилелди эгечIзавайдан гъавурда, гьайиф хьи, гьар сад вахтунда акьазвач. Кар-кардай, гар-гурмагъдай фейидалай кьулухъ кьве гъилив кьил кьазва, чараяр ахкваз алахъзава. Арадал вуч къвезва?
Вилерин азарар, гьайиф хьи, садни кьвед туш, абур гзаф я. Гьа са азарди гьар са инсандиз вичин жуьре таъсирзава. Гьавиляй абурай кьил акъудунни четин жезва. Садав кьазвай дарман масадав кьазвач… Хайи кIвач, гъил, кьил, кIулни сагъариз жезва. Квадарнавай экв арадал хкидай суьгьуьр, дарман, я тадаракарни гьелелиг чи патара малум туш. Маса, лап вилик фенвай яргъа уьлквейра ахьтин техникар ва технологияр аватIа заз чидач.
Вилерин экв квахьунилай чIехи зулум бажагьат ава. Вилер амачир чан алай инсан квез я? Вуч алакьда адалай? Лугьун мумкин я, буьркьуьбурун кIвалер, тамам тешкилатар авачни чи обществода? Абур яшамиш жезвачни? Чпини хейлин крарни ийизва… Бес вири жегьил уьмуьрда, инсанрин юкьва аваз, гурлу крарик кваз вердиш хьайи инсандал, вилер квахьайла, гьалтзавай гужар ни гьисабна?
Залай чIехи юлдаш, машгьур журналист, писатель Казим Казимов кьве вилни квахьнавай фукъара я. Адаз вичин вафалу хизанди куьмекзава.
Гьахьтин бажарагълу писатель ва муаллим хьайи Назир Мирзоев вичин руша хуьн хъувуна.
Кьиблепатан Сухокумскда “Лезги газетдин” редакциядин коллективдиз вичин “веледар” лагьай яшлу диде Тагьирова Жирият яшамиш жезвай. Ам вичин рухвайри ва сусари хуьзвай. Газетдиз адан шейэр (шиирар, поэмаяр), гъилелди кхьиз, ракъурайди гьа шегьерда почтадин къуллугъчивиле кIвалахай баркаллу лезги руш, диде, чIехи хизандин кайвани Туьтуьханум Мигьралиева тир… Ихьтин вири къайгъударриз эбеди баркалла къвезвачни!
Мисалар мадни гъиз жеда. Гьикьван куьмекар патав хьайитIани, вилер квахьунин гуж садазни такурай. Ам гьакьван заланди тирвиляй залум ханди машгьур ашукьдин вилер акъудиз турди тарихра гьатнава. Амма ихьтин гуж бязибуру чпин хушуналди (заз маса гаф жагъизвач) къачузва эхир…
Инсандин вилерин экв садлагьана хкахьунин себебарни алай вахтунда тIимил авач. Месела, цIаярик, гуьллейрик, хъиткьинарунрик, маса мусибатрик акатайбур вилерикайни магьрум хьун мумкин я. Ахьтин са шумуд кас зал 1999-йисан август-сентябрдин вакъиайрин вахтунда чи меркездин РОБ-да гьалтна. Душманрин минайрин хъипрепIри абурун вилер кармашнавай. Аллагьди яргъазрай, ахьтин мусибатар чи халкьариз мад кьисмет тахьурай.
Зи вилер, за кьатIузвайвал, сифте нубатда, жуван саймазвили, гъавурдик квазни, месэладив къайгъусузвилелди эгечIуни къакъудна. Заз глаукомадин (вилерин давление) авайди гьа 1999-йисан августдиз лагьанвай. Амма я кьил, я вилер тIазвачир. Заз жув гьакI галатзавайди хьиз тир.
Духтуррин патав тефинин кьвед лагьай себеб — жувал гьалтай “къайгъударриз”, зи “хатур” кIанибуруз за пара яб гана. Саки вирибуру чпин са вуж ятIани (буба, диде, вах, стха) гьа духтурар, абурун операцияр, дарманар себеб яз, буьркьуь хьайидакай лугьуз хьана. Вахт тахьанмаз “буьркьуь” ийидай чкадиз гьикI фида?
Пуд лагьай себеб за жуваз куьмек яз авур “кIвалин” дарманрихъ галаз алакъалу я. Меслятар къалурдай “жерягьарни” тIимил гьалтнач. Вилер “сагъариз” жуьреба-жуьре ятар, мижеяр, кьарар, чаяр, майваяр ишлемишна. Абуру вилерин гьал хъсанарзавайди хьиз жедай…
Кьуд лагьайди, за жува-жуваз акатай чкадилай къачуз хьайи айнайрихъ галаз алакъалу я. Чи шегьерра айнаяр маса тагузвай, вилер “ахтармишзавай”, “куьмек гузвай” пIипI, “пешекар” амайди хьиз туш. Парабурухъ, вилерин анихъ акъвазрай, маса рекьерайни са образованини авачирди кьатIузвач…
Вад лагьай себеб чахъ гила хьанвай кьван “хсуси клиникаяр”, “кабинетар” лугьудайбурухъ галаз алакъалу я. Дугъри я, государстводин клиникайриз физ, чарар-цIарар туькIуьриз, вахтар хейлин фида. Бязи вахтара, чкаяр авачиз, анра кьабулизни жезвач. Хсуси “кабинетчийри”, пул гунни, вун кьабулда. Куьмек?.. И кар садани рикIел гъизвач. Иллаки пулдихъ къаних сагьибри. Чпин агъзур жуьре рекламани кардик кутазва. Физва инсанар, еке пуларни гана, “вири азарар” гьакьван фад ва регьятвилелди “сагъардайбурун” патав. Амма абурун клиникайра тадаракарни, технологиярни, приборарни лап цIийибур хьун мумкин я. Бес пешекарар?.. ЦIийи техникадизни технологийриз гьахьтин пешекарарни герекзавайди рикIел гъайитIа, хъсан я.
“Лап вини дережайрин технологийрин” са клиникадиз зунни са дустуни тухвана. Амма анин виридалайни кьилин духтурди анжах вичин тарифарна. Тамам са сятда. Куьмек кIанз атанвайдан вилериз килиг кьванни авунач. Ихьтин “еке бажарагъ” авай духтуррин патав гьикI хъфида? За тайин себебралди я а клиникадин, я а кьилин “духтурдин” тIварар кьазвач…
Эхирни 2007-йисан ноябрдин вацра зун, бахтунай хьиз, чи редакциядиз атай ДГМУ-дин доцент, илимрин кандидат, газетдин хъсан дустарикай сад тир Сиражидин Жамалудинович Мегьтиханова, гъил кьуна, меркездин Гоголан тIварунихъ галай вилерин больницадиз (РОБ-диз) тухвана. Ана кьилин духтурдин заместитель (гьихьтин кьегьал хва тир, рагьметрай вичиз) Селимханов Селимхан Гьажимирзоевича кьабулна. Ада гьа геренда тежрибалу са шумуд духтурдиз эвер гана. Зи гьал акур абуру мад анай зун аххъайнач. Са вил квахьнавай, муькуьдахъни амайди эхир хьиз тир.
И духтурри зи кичIевални, шаклувилерни вири квадарна. Вилерин хирург Изумруд Гьажигороевна Аджиевади лагьай келимайри иллаки таъсирна: “За вилер операция авур ксарикай 95 процентдиз куьмек хьана. 5 процент, гьайиф хьи, бада фена. Вун хьтин, чинал “мергьямат” гаф кхьенвай кас гьа чIуру 5 процентдик акатдани? Жедач ахьтин кар! Сад лагьайди, вун жувахъ инанмиш хьухь. Кьвед лагьайди, — чун халкь авурдахъ (цавуз тIуб туькIуьрна), пуд лагьайди, захъ, духтурдихъ, инанмиш хьухь. Чун пуд къуват сад хьайила, азардал гъалибвал къачуз жеда!.. За вун сагъарда!..”
Эхь, сагъарна касди зун гьа лагьайвал! Гила 15 йис я, захъ амай вилин экв хуьз. Ада, РД-дин лайихлу духтурди, кьилин категориядин офтальмологди, здравоохраненидин отличникди, заз вири жуьрейрин куьмекар гузва. Са заз ваъ, вичел гьалтай вирибуруз! Еке пуларихъни савкьатрихъ ваъ, вичин кардиз, пешедиз, намусдиз вафалу яз, чирвилерихъ, еке тежрибадихъ инанмиш яз. Икьван йисара зал а клиникада ихьтин халисан Халкьдин (за и гаф чIехи гьарфунилай кхьизва) духтурдикай хана, къана рахай сад хьайитIани гьалтнач. Я азарлуйрикай, я адахъ галаз кIвалахзавайбурукай. Адан суьрет маса тежрибалу духтуррихъ галаз санал гьа клиникадин дегьлизда вирибуруз аквадай чкадал Гьуьрметдин доскадал ала. Инал адан руш — духтур Заремадин шикилни ала. Дидени, рушни гьакьван чпин пешедиз, кардиз, инсанриз вафалубур!
И клиника чи халкьдин къуллугъда 1964-йисалай инихъ акъвазнава. Адан кьилин тешкилатчийрикай сад чи лезги тават, СССР-дин здравоохраненидин отличникдин тIвар къачур гьунарлу духтур Афисат Абдулагьадовна Эфендиева я. Адан ирс, тежриба духтурринни сестрайрин чIехи къефледи къенин шартIарани, галатун тийижиз, давамарзава…
Халкьдин духтурар гьа ихьтин ксарикай жезвайди я. Халкьдиз сейли яз, халкьдин сагъламвилин къаравулда вири уьмуьрда устадвилелди акъвазнавайбур! Ингье, гьихьтин ксарал жуван вилер, сагъламвилин гьал ихтибарна кIандатIа!
За и веревирдер дамах патал ваъ, са ни ятIа лагьана ваъ, жуван кьисмет икI ацалтайвиляй кхьизва. КIелда, чи инсанри фагьум-фикирда лагьана. Лутуйривни муьфтехуррив алдатмишиз тун тавуна, вилер хуьз, сифте нубатда, пешекар духтуррин патав фидайдак умуд кваз. Савадлу яз, авамвилиз рехъ гумир! Геж жеда, гьайифарни ише хъфидач…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
