“Лезги газетдин” 2021- йисан 48-нумрада  чапнавай  Мердали  Жалилован  “Арадал хкведатIа”  кьил ганвай макъала кIе­лай­ла, зи рикIел Да­гъус­тандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран шиирдин цIарар хтана:

Дагъустанда тIвар — ван авай,

Район я, шаксуз, Ахцегьар,

Бязибуру тариф ийидай,

Женнет я лугьуз Ахцегьар.

Шаирди и цIарар кхьей вахтунда районда 32 колхоз авай. Къе районда амайди­ 14 хуьр я. 1951-1962-йисара Ахцегь рай­он­дай­ 20-дав агакьна хуьрер Мегьарамдхуьруьн райондин мулкарал куьч хьана. И хуьрерихъ чпин колхозра са шумуд агъзурдалай виниз мал-къара, куьлуь гьайва­нар ва техилар цадай никIер авай. Гьа вахтунда и хуьруьнвийрин кIвалерай як, нек, чIем ва ниси кими жезвачир.

1950-1960- йисара, вири райондин хуьрер санал алай чIавуз, гьар гьафтеда Ахцегьа жедай базар акунайтIа, куьн мягьтел­  хьана амукьдай. И базардиз райондин ви­ри хуьрерай инсанри чпи гьасилнавай як, нек, чIем, ниси, маса суьрсетар, къарама­лар, лапагар маса гун патал гъидай.

Ихьтин базар Ахцегьа мад хъхьанайтIа­, гьикьван хъсан жедай. Фиярин, Хине­рин­ ва Чеперин гьар са колхоздихъ 20-35 агъзурдав агакьна лапагар авай. Районда­ кьве­ сов­хозни — “Ахтынский” ва “Заря” — кар­дик квай.

Гъурун кIамалай башламишна, Ах­цегь­рин ГЭС-див агакьдалди шегьредин кьве патани 500 гектардив агакьна ичеринни чуьхверрин багълар экIя хьанвай. Гьар йисуз и багъларай гьукуматдиз 2800-3000 тонндив агакьна ичер маса гузвай. “Ахтынский” совхоздихъ гьа девирда нек ацадай жинсинин 500-дав агакьна къара­малар авай. Гьа вахтунда маларин фермадин заведующий, РД-дин хуьруьн майишатдин лайихлу работник Гъаниев Агъа­мегьаме­дани Да­гъус­тандин хуьруьн ма­йишатдин  илимринни  ахтармишунардай институтдин алимри менфятлу цIийи жинс — “Горная Бу­рая” — арадал гъанай­. Къе гьиниз фена Ах­цегьай­ и жинсинин малар?

Гьайиф хьи, алай вахтунда Ахцегьиз хъфидай чIавуз, Гъурун кIамалай башламишна, рекьин кьве патайни экIя хьанвай иесисуз, дарбадагъ хьанвай чилер акурла, накъвар хуьз хъжезмач. И сов­хоздин вири багълар райондин гьа девирдин чIе­хибуру 1990-1992-йисара гьахъсуздаказ идаз-адаз пайна. Гьавиляй къе и чилер, гел­къведай касни амачиз, баят хьанва. Заз чиз, къе районда и агьва­лат­диз фикир гудай ксар хьун мумкин я. Гьайиф­ тушни ихь­тин бегьерлу накьвадин чилер гьакIан кьураматдиз элкъуьриз?!

Мердали Жалилова вичин макъалада дуьз къейднава: дугъриданни, Совет гьукуматдин девирда Ахцегьрин ичер чи чIехи уьлкведин гьар са пипIе машгьур хьанвай. Гьар сеферда  Москвада съезд кIватI жедай чIавуз “Ахтынский” совхоздай аниз 200 тонн ичер ракъурдай. Ихьтин багълар арадал гъайи, чпин зегьметдалди “Ахтынский” ва “Заря” совхозар хка­жай директорар, бригадирар хьайи Ам­рагьов Амрагьан, Сафаралиев Сафаралидин, Къардашев Къардашан, Мегьамедов Мегьамедвелидин, Мисиев Мегьамедагъадин, Магьмудов Маликан, зегьметдин Игит Ферзалиева Саиматан, Межидан, Саидан, Агъавердидин, са шумуд йисара обкомдин бю­родин член хьайи Пашаев Гьажимегьамедан ва масабурун тIварар  ри­кIелай ракъурун дуьз туш. ХупI хъсан тир ихьтин рухва-яр, кьегьалар Ахцегьа мадни хьанайтIа.

1957-йисуз Дагъустандин хуьруьн ма­йи­шатдин илимринни ахтармишунрин ­институтдин директор хьайи рагьметлу Ф.Г.Кисриева Ахцегь райондин совхозрин  багъ­ларин бегьерар цIийи ичерин сортаралди хкажун, Ахцегьрин агьалийрин дуланажагъ хъсанарун патал ана багъла­рин­­ тежрибадин станция арадал гъанай, адан директорвиле А.Б.Букаров тайинарнай. А.Букарова са куьруь девирда Ахцегьа ва  Къурушдал 60 гектардив агакьна гьар жуьре сортарин ичеринни чуьхверрин  багълар арадал гъанай. Гьар йисуз гьукуматдиз и багъларай Букарова 400 тонндив агакьна хъсан сортарин ичер маса ганай. 1956-1985-йисара райондин  гзаф майишатра  бегьерлу багълар арадал гъунин кардик А.Букарова вичин пайни кутунай.

Гьайиф хьи, СССР чкIайдалай гуь­гъуьниз и багъларин тежрибадин станциядин эхирни хьана. Букаров Алимегьа­меда арадал гъайи багъларикай къе гьич са тарцин хелни амач. Ахцегь райондин ру­ко­водстводи и чилер фермеррив, арен­да­тор­рив, багъманчивилел машгъул хьанвай ксарив кирида  вугана, цIийи багълар кухтуна, багъманчивилин машгьурвал Ах­це­гьа мадни арадал хканайтIа, хъсан жедай.

А.М.Агьмедагъаев