Ихьтин суал и мукьвара ОТР каналдайни веревирдзавай. Уьмуьр кьезилди, асантди, регьятди хьуникай вири инсанри вири девирра фикирзавайди чи тарихра фадлай гьатнава. За кьатIузвайвал, инсаният датIана уьмуьр къулайди, кьезилди, четинвилер фад ва регьятдиз алудиз жедайди хьун патал гьерекатда хьайиди я, гилани гьакI я.
Месела, чи уьлкведа Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайивалди, обществодин вилик сифте эцигай чIехи месэла уьмуьрдин вири хилер, вири уьлкве электричестводалди таъминарунинди тир. Ахпа индустриализациядин, коллективизациядин, вирибур сад хьиз савадлу авунин, культурадинни санитариядин жигьетрай виликди финин пргограммаяр арадал гъанай… Вири вуч паталди тир? Анжах уьмуьр къулайди, регьятди, кьезилди, инсанри чеб инсанар тирди гьисс авун паталди туширни?..
Гила, акьван йисар, саки 100 йис алатайла, макъаладин кьилиз гъанвай суал вучиз арадал атанвайди ятIа? Ада гзафбурук къалабулух кутунвайди, кутазвайди гьа передачадин вахтунда ана иштиракай ксарин жавабрайни, чи къенин йикъан гьакъикъатдайни, вилериз аквазвай гзаф крарайни, яшайишдин шартIарайни чир жезва. “Уьмуьр регьятди жедайди ятIа?” — суални арадал къвезва.
Гьикьван яргъал космос чаз мукьва хьанва!.. Гъетерал фена хтунни гила мах хьиз аквазмач. Гьа тегьерда электроника, микробиология, нанотехнологияр, искусственный “акьул” лугьудайбурни (роботар) арадал гъанва. Вирида инсанрин уьмуьр, асайиш, яшайиш кьезиларун лазим тир. Амма…
“Квез кьезил уьмуьр кIандани?” суал арадал атанва. XXI асирда ихьтин суал?.. Уьмуьр кьезилди тиртIа, и суал бажагьат арадал къведай. Передачада иштиракай (чкайрилай зенгер ийиз) гзаф ксари уьмуьр регьят туширди, къвердавай четин, залан жезвайди къейдзавай. И кардин себебарни къалуриз алахъзавай. Телеканалар чна акъвазарин. Абуру, мумкин я, авачир крарни авайбур хьиз къалурун… Зун гьар юкъуз чка-чкадал аквазвай бязи крарикай рахазва. Рахуриз тазва.
Помидорар Дагъустандин чилел битмишариз тежедай шегьер, район, хуьр аватIа заз чидач. Вични, алай вахтунда чи СМИ-рин саки вири такьатрай раижзавайвал, парникар, чими кIвалер, салар авачир са хуьрни чи патара амайди хьиз туш. Парникрин вахт кьуьд я. Бес гатуз чи мулкарал — я аранда, я дагълара — помидорар битмишариз жезмач жал? Вири и крар санлай веревирд авурла, ахьтин фикирдал къвезва хьи, акьул пара жердавай, чи крар чпелай аслу тир ксарин нефсерин къанихвални гьакьван виликди физва. Парникар хьайивалди, гатузни помидоррин къимет хъуьтIуьндалай агъуз аватнач. Авач Дагъустанда помидорар (кьезил къиметдихъ къачуз жедайбур). Ингье гьихьтин нетижадал гъиз тазватIа чи асил ва акьул гьакьван вилик фенвай савдагарри. Чи шегьерринни районрин базарар нин хсусият я? Вучиз базар шей гьасилзавай майишатрилай, карханайрилай къуватлу жезвайди я?
Помидорар “тежезвайди” хьиз, чи мублагь чилерал келемар, газарар, чугъундурар, гьатта кIешнишарни хъжезмай хьтинди туш. Ихьтин майваяр гила Китайдай, Аргентинадай, масанрайни гъизвай хьиз я. Жуван чилел гьасилиз жезвай хъачни са гьинай ятIа гъун вилив хуьзва?..
Эхиримжи вахтунда чи газетда галаз-галаз Ахцегь, Мегьарамдхуьруьн, СтIал Сулейманан, Дербент районрай анрин фермерри, арендаторри чпин багълара лап гзаф емишар (ичер, чуьхверар, хурмаяр) битмишарзавайдакай еке репортажар чапнавай. Амма битмишарун залан кар яз амач. Вахчур бегьерар гьа чкадал лутуйриз кIани къиметрай тагайтIа, вири кIватзава. Им бес чи уьмуьр регьятвиле твазвай делил яни?
Базардал кило картуфар 50-100 манатдиз акъуднава. Яр-емиш 70-100 манат… ЯкIун, нисидин, какайрин, ягълуйрин къиметрихъ калтугиз жезмач… Фан къиметни — гьакI…
Дагълар чи саки ичIи хьанва. Амач анра цIудралди виликдай хеб-мал хуьз хьайи, як, нек, ниси, вирт гьасилиз хьайи дагъвияр.
“Перестройкадини” цIийи “демократияди” чи дагъларин агьалийрикай, гьакI аранда кIвал-югъ кутурбурукайни са куьруь вахтунда цIийи “мигрантар” авуна. Чанта къуьнуьз вегьена, инай-аниз, анайни масаниз, кьил хуьз кIанз, фидайбур
Дугъриданни, жуван чилел жуван гъилералди, гьекьедалди битмишарай емишар, майваяр са жуьрени маса гуз тахьайла, кьил хуьдай шартIар чкадал тун тавурла, и жемятар гьиниз фида? Чпи чеб недани? Африкадин къумлухрани, Америкадин джунглийрани (тамарани) ихьтин иесисузвал хьайиди туш. Бажагьат ава гилани. Амма чи хуьрер ичIи хьанва, мадни ичIи жезва. Кьил хуьз жезвач чкадал… Бес четиндаказни яшайиш туькIуьриз тежезвайла, ибуруз “квез кьезил уьмуьр кIандани?” суал вуч лагьана гузвайди ятIа?
Чи халкьдин эхунар екебур я. Чи халкь кармашай кьван дявеяр, кашарни мекьер маса са халкьдизни акурди туш. Я Европада, я Америкада, я масанрани. За гьиссзавайвал, чи халкьар (Россияда, Белоруссияда, Кавказда, Украинада…) ислягь вахтарилай гзаф дявейринни бунтарин, рагъулринни къекъуьнрин, кашарин йисара яшамиш хьана. “Дяве” гаф чи инсанрин япарай акъатай, мецелай алатай вахт хьанатIа заз чидач. ЧIехи Гъалибвал къачуна 76 йис алатайлани, чун “мад дяве квез тахкурай!” лугьуз рахазва. Вучиз лагьайтIа, дяведи хьиз инсанар, уьмуьр дарвилера, тIарвилера, усалвилера твадай завал авач.
Им лагьай гаф я хьи, регьят, асант уьмуьр чахъ хьайиди туш. Исятдани авач. Дяве, завалар, инкъилабар авачтIани, инсанривай регьятвилелди фу нез, ял ягъиз, аялар чIехи ийиз, тербияламишиз вучиз жезвачтIа? Къенин югъ хъсандаказ, асантдаказ туькIуьриз, кьиле тухуз тежезвайбурувай пакадин югъ рикIиз кIанивал регьятдиз, кьезилдиз тухуз жедатIа?
Уьмуьр регьятардай гзаф программаяр, проектар авайди я лугьузва эхир. Гьукуматдин къурулушри, сифте нубатда Президентди абур чи вилик гъизва. Сад лагьай йисни туш. Кесибвал алудиз, четинвилерал эхир эцигиз, душманвилер, гъерезвилер терг ийиз кIанзава… Гьикьван хъсан ниятар!!! Амма кьезил жезвач уьмуьр. Ина гьакъикъи уьмуьрдин илим герек жезва. Гьакъикъи политика (сиясат). Демократия ятIа, ам халкьдинди хьун герек я. Гьелелиг авайди “олигархринни” лутуйрин, аяндарринни магрин, тапархъанринни кьуру хиве кьунрин (гьараюнрин) “демократия” я.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
