ЦIийи ктаб

Зи гъиле и мукьвара чи рикI алай шаир ва  публицист  Мердали  Жалилован  цIийи ктаб гьатна. Адан тIвар “Уьмуьрдин тарсар” я. Ктаб яцIу жилдера аваз, винел дагъдин зурба къаядал ди­къетлу ацукьнавай лекьрен шикил алаз акъуднава.  Шикилди, шаксуз яз, ктабдин мана-метлеб квекай ятIа, лишанламишзава. Яргъал йисара вили аршда уьмуьр тухвай дагъ­дин­ лекь хайи мукал хтанва, акур-та­кур веревирдзавайди хьиз, агъада­ авай алемдиз килигзава, гуя ада и дуьнья­дин­ къаришмадиз къиметар гузва. Яни лекь шаирдин руьгьдин шикил, къамат я. Адахъ кIел­завай­даз “тарсар” гудай жуьрэтни ава…

Вичин са макъалада (“Ирид лагьай мертебадин хабардар”) Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша, М.Жалилован яратмишунриз санлай къимет гуналди, лагьанва­: адан шииратни публицистика (гьикаят) сад-садавай къакъудиз хьун мумкин туш. Ши­иратдин сергьятар гуьтIуь жезвайла, ам публицистикадал, руьгьдин къиметар гужлу, эсерлу ийидайла, мад шииррал элячI­зава. Им автордин еке тежрибадин нетижа я… Шиирралди тIушуннавай публицистика, гьикаят жанлуди, таъсирлуди, чIалан кесерлу ибарайралди, къашаралди ацIайди жедачни?..”

Чи истеклу шаирди лагьанвай келимайрал разивал къалур  тийидай хьтин делилар заз жа­гъизвач.

“Уьмуьрдин тарсар”, за кьатIузвайвал, автор­ди яргъал йисара шиирралди кхьенвай публицистика — веревирдер, къейдер, къиметар гунар, тедбирар, тебрикар, туьнбуьгьар, тарифар, теселлияр маса жан­райрин эсерар я. Ктабда, адетдинбур хьиз, лап куьруь жанрайрин, гагь-гагь са цIарцIин шиирарни гьалтзава.

Виликрай акъатнавай ктабра хьиз (“Билбил базардал”, “Девирдин дуван”, “Кефчи дуьнья”, “Яша­миш жен” ва мсб.), и ктабдани фельетонри (“Малла Басир”, “Бетер дердер”, “Пивнушкадихъ”, “Гьа кьве вацра…”), басняйри, таржумайри еке чка кьунва. Гаф кватай чкадал лугьун: урусрин классик И.Крылован басняяр урус чIа­лал кIелиз­ни четинбур я. Абур лезги чIалал ра­хурун, чебни­ гьакьван гъавурда акьадайвал, им таржумачидин чIе­хи устадвал я. Таржумачиди чи чIа­лан художест­венный мумкинвилер гьикьван екебур ятIа, мад се­ферда субутнава. Бас­ня­яр чеб гьарма сад уьмуьрдин еке “тарс” тушни? (“Вак мегъуьн тарак”, “Гуьзгуьни маймун”, “Къугьни балугъ, къирхаягъ”, “Дикъетлуди”, “Балугърин кьуьл”, “Щука”). Адетдин шиирра (“Уламдал” — шииррин кIунчI, “На низ яб гуда?”, “Вуч ийин?”, “Фана дуьнья, вав зи ду­­ван”­, “ЦIе­гьербан”, “Вири — женнетдиз?” ва мсб.) шаирди инсанрин хъсан тежрибадин, адетрин, хесетрин тариф авунихъ галаз сад хьиз, пис терефар, ахлакьсузвал, гъейратсузвал русвагьзава. Уьмуьрдин уламрай сагъ-саламатдиз, инсанриз хас тирвал, уьзягъдиз экъечI­дай терефар раижзава.

* * *

Иви — цуькIуьн, белки, сад хьиз чиркин я.

Иви физва, амма намус секин я.

Мегер икьван акахьдани къиметар?

Уьмуьр мегер яни усал къемеда?..

За инал гъанвай цIарариз баянар гузвач. Баянар абурук чпик ква: уьмуьр усал къеме­да туш, гьарда жуван вилик, кIвачерик вуч кватIа килиг, — тагькимарзава шаирди.

Гьа им “тарсни” я…

Ктабда авай “Тебрикар” пай гьар сад патал “уьмуьрдин тарс” хьиз я. Шаирди вичин багърияр, абурун агалкьунар, шадвилер тебрикзава. Хъсан крарин, алакъайрин тарифарзава. Чавни фикириз тазва: чахъ вуч ава тарифдай ва я тебрик­дай?

* * *

Дагъдин лекьер хьайитIани ялгъуздиз,

Таъсибдалди жерибур туш агъуздиз…

* * *

Тарифда ви, я лугьуз вун Лезги хва!

Авайвиляй рикIе таъсиб, жезби, хва…

* * *

Гьам ракъиниз, гьам гъетериз,

Хуш я и кIвал хам цуьквериз.

Лампа ала варцин кьилел,

Мугьман патал милиз хъвериз…

Мад мисалар гъизвач. Инсанрин рафтарвилин винизвал, лайихлувал, гереквал вуч ятIа, инал гъан­вай­ цIа­рарайни аквазва. Теквиле ваъ, ин­санрин­ садвиле­, сад-садав агатуна, сада-садаз гъил яргъи­ авуна, “кIва­­лин варцел­ мугьман патал” лампа куь­кIуь­руна бахт ава! Им бес тарс, тежриба, тебрик­дай кар туш­ни!..­­

АкьалтIай “тарсар” — насигьатар шаирди чаз тек­лифнавай “СукIрай-рал кхьинар”, “Уьмуьр­дин тарсар”, “Къванерал кхьинар”, “Явшанрин хъвер” ва маса паяра гьатнавай кьвед, кьуд, ругуд, муьжуьд цIарцIин шиирра, куьруь къаравилийра гьатнава.

“ЦIийи ламарин келимаяр” пай са цIарцIин шии­рар-сатираяр я. Намуслу гьар сада негь­завай амалриз, крариз ганвай къиметар ква абурук. За кьатIуз­вайвал, ибур чи лезги шииратда цIийи жанр — сатирадин са цIар­цIин эсерар я. Абурун мана-метлеб са бязи гьикаяйрин, повестрин манадиз барабар я.

* * *

Лезет хкуд аламай кьван чилерал.

Зарпанд акьалж гъибетрални хъилерал.

Твамир жуван чилни, чанни кьелера,

Хъсанвили хкажда куьн гъилерал.

* * *

Кур чIехидав гъвечIи тIур жедач.

* * *

Эсил лам ятIани, кIаник шивер хьтин машинар ква!..

Инал гъанвай мисалар чи халкьдин мисалризни мискIалриз, камаллу келимайриз гзаф мукьва я. Абурун бинеда сад-садаз акси къуватар, къарши крар, гьерекатар ава. Гьавиляй къарши гафарикай — антитезадикай хийирни къачунва. КIелизни регьят я, рикIел­ни яргъал­ди аламукьда.

Ктабда гьатнавай “Явшанрин хъвер” пай айгьа­мар, туькьуьл хъуьруьн (чара атIай кьуьл) квай куьруь къаравилийрикай ибарат я. И жанр чи литературада фадлай малум ятIани, М.Жалилова ам мадни хци авунва. Алай аямдин гьакъикъатди инсан, вични кхьизвай кас ятIа, гьихьтин уламра твазватIа, чаз малум я. Къаб алай ихтилатар, жуьр­этлу гекъигунар, тедбирар герек жезва. М.Жалилов девирдин суалриз жавабар жагъуриз, яни гьа четин уламрани инсанриз дуьз “тарсар” гуз алахъзава. Девирдив “дуван кьазва” шаирди:

Чи уьмуьр багьади туш, чун ужуз я…

* * *

Чина кьиникь регьят я, яшамиш жез четинвиляй…

* * *

Налогар гана, секиндиз ксузва: дезгейрал, вокзалрик, кьурарик…

Ингье квез лап куьруь, гьа са чIа­вуз гьакьван дерин манадин “тарсар”.

Чна макъаладин эвелдай лагьан­вайвал, уьмуьрдин тарсар уьмуьр такурдавай гуз же­дач. М.Жалилов лагьайтIа, чаз мукьувай чизва. Ам уьмуьрдин гзаф хъутIалрай экъечI­нава… Ингье ги­ла, 35 йисуз газетдин чIехи къуллугъчи хьанвай­, халкьдин ва государстводин патайни хейлин гьуьр­метар къачунвай РФ-дин ва РД-дин культурадин ла­йихлу работникди, писателрин ва журналистрин союзрин членди “Уьмуьрдин тарсар” гудачни?

Эхь, лайихлу ктаб, хъсан тарсарин чешме гъанва авторди чи вилик. Адаз лайихлу къиметни гун кутугнава. Амма…

Чи девир масад хьанва. Халисан лайихар авай хейлинбур кьулухъ галамукьзава. Шаиррин хъсан ктабарни кIелзавайбурун къатариз чир тахьана амукьзава. Абур еке тиражар аваз я акъудиз­ жезвач, я гьукуматдин патай абуруз куьмек, пулдин гоно­рарни гузмач… ЯтIани, халисан булахар кьуран тийи­дайди хьиз, кхьизва чи устадри, акъудзава чпин хсуси харжийрихъ ктабар, багъишзава дустариз, танишриз, библиотекайриз, мектебриз. Мерд Али Жалиловни гьакI я.

И цIийи ктабдиз спонсорвал (куьмек) автордин хуьруьнви, мукьва-кьили Рамиз Исмиханова авунва. Сагърай вич.

Азедин  Эсетов,

Дагъустандин халкьдин духтур