Кьил хураваз фимир вун1

 

Эй, ширин мез, гуьрчег къамат, килиг заз!

Яб телягъиз2, уьркуьтмиш3 жез фимир вун.

Гьар рангунин лала4 хьиз жасад5 акваз6,

Элиф7 чавди, кьил хураваз фимир вун.

 

Вун яр ятIа, ви дилжаваб8 ая заз,

РикIин хиял лагь, вуна гьич мийир наз.

Ирид йис я ви дердина зун кьураз,

Икьван ви гъам зи чандамаз фимир вун.

 

Етим Эмина9 лугьуда: эй зи яр10,

Яб телягъиз, мийир вуна зи рикI дар,

Вун паталди язмиш11 авур табагъ12 чар

Чир13 тавуна, рахаз-рахаз фимир вун.

1862

____________________________________

1 И шиир 1948-йисуз Н.Агьмедова акъудай Е. Эминан шииррин кIватIалда гьа и тIвар алаз, 3 бендиникай ибарат тир эсер хьиз сифте яз ганвай. Р. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 151-чинай гила гьат хъувунвай и шиирдин вариант чна газетда гузва.

2 Яб телягъиз — яб гун тийиз.

3  Уьркуьтмиш хьун — зарб кваз къакъатун.

4 Лала — цуьк.

5 Жасад — беден.

6 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда и цIар ихьтинди­ я: “Гьар рангунин жасад лала хьиз акваз”. Гьелбетда, и цIарцIе “жасад” гаф ви­­чин чкадал алач. Чна ам 1948-йисуз акъатай вариантдин талукь тир цIарцIе алай чкадал хканва.

7 1948-йисуз акъатай вариантда и чкадал “элкъуьгъ” гаф ала.

8 Дилжаваб — мецин жаваб, икьрар.

9 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай и шиирдин вариантда инал “Эмин” гафунин чкадал “Мелик” кхьенва. Гьелбетда, им чIехи стха кьейила адан са бязи шиирар вичин кIвачиз ягъиз кIан хьайи Мелика авур гьерекатрин амай са гел я. Амма я литературада, я инсанрин арада Мелик Эминан дережадин шаир хьун мумкин тирдан гьакъиндай шагьидвалзавай са делилни авач.

Инал лугьун герек я хьи, Эминан и шиирди маса лезги шаиррин фикирни вичел желб авуна. Мисал патал лугьун, ЧIилихъ Абдулгьамида и шиирдиз назира яз (жаваб яз) 6 бендиникай ибарат тир шиир кхьена, вич ихьтин цIарарилай башламиш жезвай:

Агь, ширин мез, гуьрчег къамат, килиг заз,

Яб телягъиз, уьркуьтмиш жез, фимир вун.

РикIин гьиссдихъ кьисметдин хат гилиг заз,

Элкъуьгъ чахъди, кьил хураваз фимир вун.

10 И цIар чаз цIийиз гьат хъувунвай ва 1948-йисуз Н.Агьмедова акъудай и шиирдин вариантра икI кхьенва: “Етим Эмина ваз лугьуда: эй яр”. Чи фикирдалди, Эмина ва я маса тербия авай лезгиди садрани “Эй яр!” лугьудачир, “Эй зи яр!” лугьун мумкин тир. ГьакI хьайила, чна цIар и жуьреда дегишарнава: “Етим Эмина лугьуда: эй зи яр”.

11 Язмиш/эзмиш авун — кьвечIил авун (чар хатадай акурдавай ам кIелиз те­жедайвал). Икьван чIавалди чапдай акъатай и шиирдин вариантра, чи фикирдалди, гъалатI яз, “язмиш/эмиш авур” глаголдин чкадал “чIулав авур” келима кхьизвай.

12 Табагъ — кхьинар авун патал лацу авуна гьазурнавай.

13 1948-йисуз акъатай вариантда и чкадал “кIел” гаф ала. Чи фикирдалди, чаз гила цIийиз гьатнавай и шиирдин вариантда авайвал инал “чир” кхьин дуьз я: язмиш (кьвечIил) авунвай чар гьасятда “кIелиз” жедач, ам дуьзар хъувуна, ада вуч аватIа “чирун” герек я.

(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)

______________________________________________________________________________________________________

Гьар са цIар багьа я

“Платон зи дуст я, амма гьакъикъат мадни багьа я”, — лагьанай къадим Грециядин машгьур философ Аристотела (чи эрадал къведалди 384-322-йисар). Гьа­къикъат субутарун гзаф вахтара четин кар ятIани, алахъна кIанда. Са кьадар ксар чалишмишни жезва. Инал ихтилат, кьилди къачуртIа, Етим Эминан ирсиникай физва. Адан ирс кIватI хъувуник, халкьдив ахгакьаруник, малум тирвал, Гьажибег Гьажибегова, Мегьамед Гьажиева, Назир Агьмедова, Агьед Агъаева, Фируза Вагьабовади, Гъалиб Садыкъиди ва масабуруни чпин еке пай кутуна.

Халкьдин гегьенш къатарихъ савадлувал авачир девирда рикIел аламай ксарин сиверай кIватI  хъувур Эминан хейлин шииррик, цIарарик са кьадар дегишвилер акатнава. Гьавиляй, акI туш, икI я лугьуз, гьуьжетарни арадал къвезва. Кар алайди и чIавуз генани ягъалмишвилериз, гъалатIриз рехъ тагун я.

Ингье и чина авай, чи вилик квай, гьуьрметлу Мансур Куьревиди вичин баянар ганвай шиирдин бязи цIарарини гафари кIелзавайди рази ийизвач. Эминан гзаф шиирар хуралай чизвайбуру тестикьарзавайвал, акъатнавай бязи кIва­тIалрани (месела, 1998-йисуз “Юпитер” издательстводи акъуднавай, туькIуь­­райбур Ханбиче Хаметова, Абду­селим Исмаилов, куьмек гайибур ва меслятар къалурайбур Ражидин Гьайдаров, Агьед­ Агъаев, Имамали Халилов тир, гьакI­ни 2013-йисуз “Лотос” издательстводи акъу­дай “Лезги шаиррин гевгьерар”) гьат­навай шиирдай аквазвайвал, и чина ­чапнавай, Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 151-чина авай ­шиирдин вариант я лугьуз­вай эсердин сад лагьай бендинин кьуд лагьай цIарцIе “Элиф чавди” кхьенва. “Элкъуьгъ чахъди” дуьз я лугьузва гзафбуру. Идалайни гъейри “элиф” ваъ, “илиф” хьана кIанда. КIи­ридай жагъай дафтарда икI ава, акI ава лугьуз, гьам гьакъикъат, дуьз ва­риант хьиз тес­тикьариз жедач. Гьам­ни са шумуд касдин гъилералди кхьенвайди я.

Мадни шиирдин 3-бендинин 3 ва 4 лагьай цIарарни икI хьун лазим я:

Вун паталди чIулав авур табагъ чар,

КIел тавуна, рахаз-рахаз фимир вун.

Чарче вуч кхьенватIа чирун патал сифте ам кIелна кIандачни?

Гьакъикъат арадал хкиз алахъин, амма ша чна генани алава гъалатIриз рехъ тагун. Чаз Эминан гьар са гаф, гьар са цIар багьа я.

Ш. Шихмурадов