Махачкъала-Дербент — улакьда акьах­на зун. Салонда сад-кьве чка бушзамай. Гьанрални инсанар ахцукьайла, автомашин юзана.Зи къвалав жегьил гада, вилик квай куьсридал кьве дишегьли ацукьнавай. Яшар пудкъалай алатнавай хьтинбур, дамах-чахмах авун давамарзавай амалрай, рахунрай “аватIа и дуьньяда са чун ава” лугьудай хьтинбур. Абуру, салонда чун ава авач талгьана, ван алаз арадал чпин рахунар вегьена. Сифтегьан ихтилатдай гъавурда акьурвал, абур мехъерик хъфизвайбур тир. Танишар абур тушир. И карни сада-садаз гайи суалрай малум хьана. Дишегьлийри сада-садаз мехъерик кьилди хъфинин себебни ачухна. Чиргъ алай, шуь­кIуь сес авайда (за адаз вучиз ятIани Такибат тIвар гана) пандемиядикай, кьилин чIарар жегьилрин къайдада кIватI­навай, пIузарар, рацIа­марни рангарив безетмишнавай  дишегьлиди (Нурзара) мехъер мавлуд хьиз тухуникай багьна кьуна.

Заз чир хьана хьи, дишегьлийрин лагълагъ рехъди давам жеда, кьилни тIар­да абуру. Белки, ахвариз фидатIа лагьана, за вилер акьална. Гьинавайди я, дишегьлийрин сесер мадни кIевиз къвезва. Зун, кIанзни-такIанз, абурун ихтилатрихъ яб акалуниз мажбур хьана.

— Я кье-е — вичин шуькIуь сес акъудна Такибата, — акунани ваз, чун мад гьикI алдатмишнатIа? Ягьсузар-р! — И гаф ада лап нифретдивди акъудна сивяй.

— Ни е, я рыш-ш?

— Ни жеда кьван, и чи гьукумдин кьилевайбуру. Шумудра тикрарайди я, фан къиметар хкаждач лугьуз. Ингье хабарни авачиз хкажна къиметар.

— Валлагь я — е-е. Са шумуд югъ вилик за хтул, 25 манатни вугана, туьквендиз рекье тунай. Ам фу гвачиз хтана. “Фу амачирни?” — хабар кьуна за. “Амай. Амма фан къимет къанни цIуд манат хьанва, баде”. Угърашар,- лап хъилевди лагьана Нурзара.

— Эхь, эхь, гьакI я. Буханкадин са пай кьван авай чIулав фан къимет 36 манат авунва. Я кье-е, бес икI алцурардани халкь? Техиларни уьлкведа кIамай кьван авайла,- салонда авай инсанрални вил вегьена, малумарна Такибата.

— Валлагь, чамма, чизвач вучдатIа. Зи итимди гьамиша уьмуьр къвердавай хъсан жеда лугьуз тикрардай. Гила адан рикIелай а гафар алатнавай хьтинди я. Вучиз лагьайтIа, уьмуьр четинди жезва.

— Жезва ваъ-е, хьанва лагь ман. Къачун чи хизан. Чна гьар юкъуз кьве буханка къачузва. Вацра фаз кьве агъзур акъатзава. Кьуд-вад агъзур коммунальщикриз гузва. Гьар юкъуз ишлемишзавай суьрсетдиз — къад агъзур. Хийир-шийирдин мярекатар ацалтайтIа, бурж­ни кьадай чкадал къвезва. Итимдин мажибни, чи пенсиярни акъакьзавайди туш. Варцарилай кьванни къизил балугъдин, икрадин, шишкабабдин дад акваз жезвач.

— Нани лагьана гьа, икра, къизилдин балугъ! Абур низ аквазвайди я? Базардиз фейила, ваз абурун къиметар акунани? Лап гьа къизилдилайни багьа я…

— Гьабур тIуьнмазди, зегьерламиш хьурай а азгъунар, халкьдин девлетар тарашзавай,- къаргъишна Такибата.- Рахуникай вучда кье-е, гьи патахъ ки­ли­гайтIа­ни, четин я. Виликдай, хтулар гъвечIибур тирла, абур, къенфет-менфет, игрушка-мигрушка вугана, алудзавайди тир. Гила виликамаз чпин хайи йикъар мукьвал жезвайдакай, пишкешар вилив хуьзвайдакай лугьуда.

— Валлагь, чамма, вун гьахъ я. Заз хтулар цIусад ава. Я аламат, гьа и девирдиз кутугайбур я чебни. Лап пуд йиса­ авайдани тухуда вун туьквендиз, чизва­ эхир, бадеди, бубади ваъ лугьудач, тIуб эцигиз, заз и шейэр къачу лугьуз буйругъда. Аялар туш е-е, вундеркар я.

— Ам вуч гаф  я кье-е? Гиперар яни?

— Гиперар-миперар заз чидач, вундеркарар я ман, вири месэлайрин гъавурда авай.

— Гиперар лагьайла, духтурри лу­гьуз­вайвал, гиперактивнияр ялда гилан аялар.

— Активнияр я, анжах чпин иштягьар ацIурдайла. Амай вахтунда темпелрин темпелар, кагьулар я.

— Мад аникай рахамир, чпинди амаз, маса ван къведайбур туш. Яраб и дуьнья гьинихъ физватIа? И чи гиперринни вундеркарин гележег гьихьтинди же­датIа?

— Ам анжах Аллагьдиз чизва. За фикирзавайвал, а кар чи гьукумдин кьиле авайбурулайни аслу я. Абуру халкь кIе­ве твазва. Я кье-е, зун гьич гъавурда акьазвач, газ, нафт, электроэнергия чаз кIамай кьван ава, абур чара уьлквейризни долларрихъ маса гузва, вучиз ятIа­­­ни ужуз къиметрай. Европада агъзур куб газ 1500 доллардихъ маса гузва, чна абуруз 250 доллардай. Ахпа — е, кье-е, коммунальный къуллугърай ­пулар гьар йисуз хкажзава. Чун аквадай вилер авачир душманриз ужуздиз ахъай­зава. А чун алажзава. Вучиз эхир?

— Вучиз, вучиз? Вучиз жеда кьван, чи олигархрин нефсер ацIурун патал. Халкьдин девлетрин иесивал ийизва­тIани, абур тух тежедай аждагьанриз эл­къвенва. Са шумуд югъ вилик итим хтана кIвализ, виридаз экъуьгъиз — экъуь­гъиз. Заправкадал­ газдин къимет мад хкажна лугьуз. Ибуруз къиметар хкажунилай гъейри маса кар амайди тушни?!

— Газни, бензинни халкьдиз гьакI гьавая гана кIанзавайди я. Инсафсузар…

— Э-э-э, лагьана гьа вунани. А виле — цIам.

— Президентдин цIуд  манат кьванни агакьнани вав?

— Э, агакьна гьа, хъсан лагьаначни на, цIуд манат. Ам, жуван вилериз аквадалди, цIурун хъувуна. Руша “мехъе­рик алукI­дай са иер булушка кIанзава, де чан” лагьана, пул картадай вахчуна.

— Гьа-гьа-гьа,- хъуьрена Нурзар,- зи цIудан иесивал хци авуна. Машиндиз са гьихьтин ятIани часть герек хьанвалдай.

— ПIуртIа-пIуртI хьана президентдин цIуд агъзурар,- хъуьрена Такибатни. — Ваз ван хьанани, Голиковади лугьузвалдай, къведай йисан апрелдилай кIва­лах тийиз­вай ксарин пенсияр цIе­муьжуьд агъзурдалай виниз алуддалда.

— ЦIемуьжуьд агъзурдалай?

— Ун, валлагь.

— Чидач ман. АвунайтIа, хъсан тир. Амма абуру гьамиша ихьтин кардикай виликамаз хабарда. Пенсияр 3 процентдин хкаждалда. Ахпа базарда шейэрин къиметар пуд сеферда хкаж жеда. Гилани гьакI жедайди я. А пулар чав агакьдал­ди, шейэрин къиметар цавариз акъатда.

— Де лагь, я кье, чавай вуч жеда? Чаз амукьзавайди, кисна, жуван сиве авайди гирнагъ авун я. Авайвал лагьай­тIа, исятда инсанриз къазанмишдай гзаф рекьер ава.  Къазанмишни ийизва бязибуру. Ваз чи шегьерда эцигзавай кьван кIвалер аквазвани? Къад гьавайринбур. Чи куьчеяр, рекьер, гьаятарни кваз машинрив ацIанва. Ахпа пулар авачалда.

— АкI яз я — е-е…

— Чи мехъерриз килиг, чIехи-чIехи залра, вишералди мугьманризни теклифна, къурмишзавай. Агъзур жуьредин хуьрекарни гъизва суфрайрал. Ахпа са пай гадарзава. Вучиз лагьайтIа, гзафбур ящукIдиз конверт вегьена, хъфизва. Иесияр лагьайтIа, ахпа “чи ме­хъерик икьван мугьманар квай, чи мехъер флан залда хьана” лугьуз, тарифар ийиз жеда. Вучзавайди я ихьтин мехъер­рикай? Куьче-куьчеда банкетный заларни эцигнава гьа…

— Коронавирусди абурун ем атIана хьи, валлагь, атIана…

— Куз-хъукъваз ава кесибар, мус залар ачухдай ихтияр гудатIа лугьуз. Вун хъфизвай мехъер гьина авайди я?

— Ресторанда жезвай хьтинди я. ТIвар рикIелламач.

— Зун квай мехъер дачада авайди ялда. Вични — чарадан.

— Я, я, валлагь, чибур пара продви­ну­­тыяр я. Лап кьурай чкадайни кьеж акъуд­дайбур. Заз ван хьана, залар агалнамазди, бязибуру гьасятда чпин гьаят­­ра ва дачайра межлисрин майданар туь­­кIуьрна. Мехъерзавайбуруз ин­тер­нетдай чпин майданар теклифни ийиз­ва­.

— Ма аникай рахамир, кье, гьа на лагьайвал, савдадин дад сиве гьатнавайбуру жунгавдикайни нек ацада, гьеревни кIел хаз тада. Ваз исятда чи шегьерда гьихьтин бизнес аватIа чидани?

— Мад вуч аламат ава эхир?

— Туристар кье-е, туристар. Туьркиядиз рекьер агална чибурун бахтуни гъанва. Урусар чинрихъ ахмиш хьанва. Мугьманханаяр ацIанва абурув. Гзафбуру чпин кIвалерни туристрив кирида вугузва.

— Во-во-во, чи кьве къуншини кIва­лер кирида вугана, сад хуьруьз хъфенва, муькуьди — дачадиз. Зани гьакI ийидай, амма я хуьре кIвалер, я ина дача авач.

— Вунни гьа зун хьтин бенде я хьи, чамма, бетондин сандухра уьмуьр акъуд­завай.

— Гьабурни хьаначиртIа вучдай? Баркалла Совет гьукуматдиз, чаз вахтунда кIвалер гайи. Вуч лагьайтIани, ада халкьдикай фикирзавай. Гила хьиз, адетдин жергедин инсанар кIеве твазвачир. Ингье мад са цIийи хабар. Банкдин картадиз вегьезвай пулунилайни налог кьадалда.

— Абуруз маса кар амайди тушни? Чна гьикьван налогар гудайди хьуй? Чи­лерилай, кIвалерилай, эменнидилай, машинрилай, рекьерилай, целай. Гила картайрални нубат атанва ман? Къе-пака абуру нефес чIугвазвай гьавадилайни налог къачуда. Бес зегьметчи инсанар икI алажун дуьз яни?

— Инсаф авач абурухъ, инсаф…

— Я чан вахар,- итимдин сес акъатна кьулухъ галай куьсридилай,- куьне вучиз акьван наразивилер ийизва?  Са патахъай, куь ихтилатар гьахълубур хьизни аквазва. Амма маса терефдихъай, бес за, вуна, масада налогар тагайла, гьукуматди яшлубуруз пенсияр, аялриз пособияр гьинай гурай? Чи уьлкве душманрикай хуьдай армия, къуватар, яракьар гьикI гьазуррай? Чун азаррикай сагъарзавай духтурриз, чи аялриз тербия, чирвилер гузвай муаллимриз мажибар гьинай гурай?

Итимдин рахунар шофердин “чун Дербентдиз агакьна” гафари акъва­зарна.

— Чун агакьна? — тажуб сес акъудна Такибата. — Икьван фад?

— Фад туш хьи, — рахана вилик ацукьнавай дишегьли.

— Я рыш-ш, — элкъвена Такибат Нурзарахъ, — вун пака мус хъфидайди я?

— Экуьнахъ.

— ЯтIа, чун санал хъфида, хьурайни? Вахъ галаз рехъ фад акъатзава.- дишегьлияр рахаз-рахаз эвичIна. Абурун гуьгъуьналлаз — зунни, халисан ре­гъуьн гъетIгъетIар я хьи ибур, гафар тикрариз.

Кьулухъ галай итимди къейд авурвал, дишегьлийрин рахунрик кьел квай, яшайишдин дердийрин пар кIула гьатнавай инсанар, хизанар чи шегьерра, хуьрера гзаф ава. Виридаз алай аямдин къулайвилерни, асайишвилерни кIанзава. Амма мажибар, пенсияр гъве­чIибур, иштягьар чIехибур хьуни агьалияр наразивилел гъизва…

Нариман Ибрагьимов