( Эхир. Эвел — 11-нумрада )
Аллагьдин кьадардалди Ширван михьиз терг хьуникай хуьн адан кьисметдиз акъатна. Хъсан, мягькем сенгерар арадал гъидай мумкинвал шейх Ибрагьимахъ авачир. Сергьятдал алайвиляй ара-ара Къизил Ордадихъ, Тимурленгахъ, хулагидрихъ галаз дявеяр тухунизни мажбур жезвай. Амма къуватар акьалтIзавай. Сифте йисара шейх Ибрагьималай рум гуз ва Хулагидрин государстводилай аслу туширвал хуьз алакьна. Амма 1385-йисуз кеферпатай атай Тохтамышан 90 агъзур аскердикай ибарат кьушунри Ширван къачуна. Акьван зурба кьушунрин вилик Ширван хуьзвайбурун къуватар лап тIимил тир.
Къутармиш жедай рехъ жагъурна кIанзавай, шейх Ибрагьимаз ам гьатна. Адаз вакъиаяр гьихьтинбур жедатIа виликамаз чир хьана, вичин акьул-зигьиндин куьмекдалди, сиясатдин рекьяй авай алакьунралди ада дуьз рехъ хкяна. Исятда, са къерехдихъай килигайла, ада хкягъай рехъ, мумкин я, чаз адетдинди яз акун. Амма гьа вахтунда, гьатта гзаф камаллу инсандивайни монголрин пуд ордадин арада вуж гъалиб жедатIа, виликамаз тайинариз жедачир. Шейх Ибрагьималай и кар алакьна.
Ширван тарашайдалай кьулухъ Тебриздив агакьзавай рекье 1386-йисан эвел кьилера Тохтамыш Волгадин дуьзенлухриз хтана. И арада шейхди са гьерекатни авунач.
Са артух вахт арадай фенач, Улус Хулагудиз Тимур гьахьна. Адан кьушунар фейи мулкара мусибатар жезвай. Са шумуд женгина хулагидар дарбадагъ авурдалай кьулухъ Тимурленган кьушунар Кавказда пайда хьана ва абур кьуьд акъудиз Къарабахда акъвазна.
Ширван мад дяведиз гьазур жезвай. Халкьдикай амайбуру кьери хьтин ополчение кIватIзавай ва нубатдин гьужум вилив хуьзвай. XV асирдин тарихчи Ибн-Арабшагьан гафаралди, Ширвандин къазиди цIийи ширваншагьдиз “вахтуналди уьлкведай экъечIун, я тахьайтIа, Ширвандин дагълух пата са къеледа чуьнуьх хьун теклифна”. Амма и серенжемри уьлкве къутармишдачир, гена Ширван барбатIун мукьва ийидай. И кар гьам шейхдиз, гьамни халкьдиз якъин тир.
Шейх Ибрагьима маса къарар кьабулна. Ада кьушунар чукIурунин буйругъ гана. Агъсакъалрин совет кIватIна, вичи кьабулнавай къарардикай хабар гана. Шейх Тимуран штабдиз фидай фикирдал алай. “За тек са жув къурбанд авун хкязава” лагьана, шейх Къарабахдиз рекье гьатна.
Шараф-ад-Дин Яздидилай агакьнавай кьисадай малум жезвайвал, монголрин адетар вилив хвена, шейхди Тимураз 9 савкьат багъишналдай. Гьар са савкьатдин 9 экземпляр авай. Тек са лукIварин кьадар 8 хьаналда, 9 лагьай лукI яз Ибрагьима вич малумарналда. Амма им гьа йисара машгьур хьайи сиясатдин къаравили я, гьавиляй адаз ихтибарни ийиз жедач. Мадни башкъа, юкьван виш йисарин авторри ихьтин кьисаяр Тимураз муьтIуьгъ хьайи маса гьакимрикайни кхьенва. Мисал яз, — Хорасан шегьердин эмир Али Муйадедикай. Шейх Ибрагьиман гьакъиндай агакьнавай и кьисада авай делилар Яздидилай гъейри, мад са тарихчидини тестикьарзавач. Гена, маса авторрин чешмейрай хабар жезвайвал, шейхди вич Тимуран вилик лайихлудаказ тухвана.
Тарихдиз шейх Ибрагьима и гуьруьшдал вич Тимуран вассал яз хиве кьурди малум я. Им шейхди кьабулнавай къарардин винел пад тир. Тимурленган патав финин гьакъикъи нетижайри вири гьейранарзава.
И темадиз талукь вири документарни чешмеяр тупIалай авунвай академик Дорна кхьизвайвал, Тимурленга шейх Ибрагьим “вичин хва” яз малумарна ва ада Ширван идара авунин грамота гана. Тимуран кьушунар Ширвандиз неинки гьахьнач, мадни башкъа, гуьгъуьнин йисара Тимурленг Ширвандай яна фидай чIавуз уьлкведиз жезвай зиянар лап гъвечIибур тир. Тимурленган таъсирдик квай девирда Ширванди адаз гьич садрани гьакъи ганач. И месэладин жигьетдай вири алимрин фикир гьа ихьтинди я. Шейх Ибрагьима Къизил Ордадихъ ва Османрин государстводихъ галаз кьиле физвай дявейра, Тимураз куьмек яз, 1389-1405-йисара вичин кьушунар рекье твазвай. Тимуран кьушунрини Ширван Къизил Ордадин гьужумрикай хуьзвай, 1387-йисан эхирра хьайивал. 1895-йисуз Терек вацIуз мукьва мулкара Тимура Тохтамышан винел гъалибвал къачуна ва идалай кьулухъ Къизил Орда садазни хаталу яз амукьнач.
Са кьадар вахтар арадай фейила, шейх Ибрагьимакай Тимуран меслятчи хьана. И делил неинки Ширван, гьакI Шеки патални хийирлуди хьана. Къизил Ордадал сифте яз гьужумай 1386-йисуз Тимурленга Шекидиз еке зиянар ганай. Академик Крымскийдин делилралди, гуьгъуьнин йисара Тимурленг Кавказдай яна фидайла, шейх Ибрагьим себеб яз, Шекидиз еке зиянар хъхьанач.
Тарихчийри тестикьарзавайвал, я Тимурленг, я адан эмирар садрани Ширвандин къенепатан крарик къаришмиш хьанач. Уьлкведиз цIийи ширваншагьди регьбервал гузвай. Тимур кьейидалай кьулухъ адан хва Мираншагьа Ширван аслу тушир уьлкве яз малумарна.
Гьа икI, шейх Ибрагьим себеб яз, Ширван кьетIен статусдиз лайихлу хьана. Къизил Орда Тимуран гьужумрилай кьулухъ арадиз хтанач. Тимурленган государствони ам кьейидалай кьулухъ гъулгъуладин лепейрик акатна. Уьлкведин къенепата жуьреба-жуьре чуьруькар арадал атана. Хулагидрин катай регьбер Агьмед Желаирида, Тимур кьейидалай кьулухъ вичиз куьмек яз туьркверин Къара-Къоюнлу тайифадиз теклифна ва са вахтара вичи регьбервал гайи уьлкве муьтIуьгъар хъувуна. Амма Къара-Къоюнлудин кьушунриз Тимуран амукьайрихъ галаз санал хулагидарни чукуриз кIан хьана. Нетижада Агьмед бамишарна кьена ва уьлкведин кьиле Къара-Къоюнлудин регьбер Къара Юсуф акъвазна.
1405-йисуз, Тимур рекьидайла, Ширван дарбадагънавай, тарашнавай уьлкве яз амачир. Тимурленган несилрин арада гьукум патал акъажунар кьиле физвайла, шейх Ибрагьималай бес кьадар къуватар кIватIиз ва неинки са вичин макан, гьакIни Кавказдин Албаниядин саки вири мулкар хуьз, вичин лувак кутаз алакьна. Ада Дербент, Арран (Гянджадин вилаят), Къарабах, Ардебилдал агакьдалди Мугъандин мулкар Ширвандихъ галаз сад хъувуна. Тимуран хтул, Мираншагьан хва Тимурид Умар Ширвандал гьужумда лагьана рекье гьатна, анжах са гьафтедилай элкъвена хтана. Адавай шейх Ибрагьимахъ галаз дяве тухуз хьанач.
Гуьгъуьнин йисара Ширван мад цуьк акъуднавай кесерлу государстводиз элкъуьн хъувуна. Шейх Ибрагьима Дагъустандин ханарихъ галазни хъсан дуствилин алакъаяр хуьзвай. Вичин хва ва ирсдар Халиллулагьаз паб яз ада Къайтагъдин уцмийдин руш гъана.
Женабидилай агакьнавай малуматрай ашкара жезвайвал, виликдай Ширвандал гьужумзавай ва Дербентдиз кьван физ хьайи гуржийрин пачагьарни гила I Ибрагьим ширваншагьдин гьукум гьисаба кьуниз мажбур хьанвай.
Вичин уьмуьрдин эхирра Къара-Къоюнлудин тайифадин есирда гьатай шейх Ибрагьим адан гьукум хиве кьуниз мажбур хьана, амма есирвиляй ахкъатайла, шаклувал гьакI чарарал аламукьна. Адан ирсдарри чпин бубадин крар давамарна. Саки асирни зура Ширван авадан, къуватлу уьлкведиз элкъвена. Шейх Ибрагьим Дербендиди харапIайриз элкъвенвай уьлкве цуьк ахъайнавай макандиз элкъуьрна.
Бедирхан Эскендаров
