Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Мирзебег  Таибегович  Ахундован  гьа­къиндай кхьинар чи публицистикадани гьикаятда тIимил авач. Ахундован ирс­сагьибрикайни сад хьайи писатель ва чекист  Сфибуба  Сфиева  адакай  “Хкахь тавур гъед”  повесть, хейлин макъалаяр, рикIел хкунар кхьена.

Писатель ва илимрин доктор Къурбан Акимова вичин “Яру мяден” романдин хейлин­ чинар Дагъустандин чилерин сад лагьай­ нарком хьайи Мирзебег Ахундоваз бахшнава.

1997-йисуз Докъузпара райондин Мискискарин хуьре Мирзебег Ахундован 100 йисаз талукь шадвилин мярекатар, 2007-йисуз адан 110 йисаз талукь яз РАН-дин ДНЦ-дин тарихдинни археологиядин ва этнографиядин институтда илимдин конференция кьиле фейила, анрал авур докладрин бинедаллаз махсус ктабарни чапдай акъудна…

Эхь, 24 йиса аваз, анжах тестикь хьанвай автономиядихъ физвай Дагъустанда М.Т.Ахундовакай республикадин чилерин месэла гьялзавай сад лагьай нарком хьана! Ахьтин хцин руьгь, къамат, крар, адал ацалтай кьван зегьметар несилрин рикIе­лай тефидайбур я. Гьавиляй адан тIвар гилани, инлай кьулухъни чIехи гьуьрметдивди мецел гъизва, гъинни хъийида…

Заз Мирзебег Ахундован уьмуьрдиз талукь яз тухвай са шумуд мярекатда иштиракдай, адан гьакъиндай алай аямдин алимри, гьакимри, яратмишдай ксари лугьузвай келимайрихъ яб акалдай мумкинвал хьана. Гьа жергедай яз, Сфибуба Сфиеван бязи рикIел хкунар чи газетдин чинризни за гьазурнай. 1997-йисан 25-июлдиз акъатнавай «Лезги газетдин» нумрада С.Сфиеван “Чилерин сад лагьай нарком” кьил ганвай чIехи макъала чапнава. Ана къейднава: “Дагъустандин государстводин ва  общественный лап зурба деятелрин жергеда республикадин чилерин сад лагьай нарком, Даг. ЦИК-дин Председателдин заместитель, ВКП(б)-дин обкомдин бюродин член, СССР-дин ва РСФСР-дин ЦИК-рин член Ахундов Мирзебег Таибеговича лайихлу чка кьазва…”.

Ихтилат физвай вахт 1921-йис я. 100 йис идалай вилик вичин анжах 24 йис хьанвай дагъви хцин хиве гьикьван чIехи ва жавабдар везифаяр авайтIа, и са куьруь малуматдайни чир жезва. Дагъустандин Автономиядин камар (тарих) виликди тухуник, Дагъларин уьлкведа Советрин къурулушдин бинеяр мягькемаруник чилерин наркомди кутунвай пай, алай аямдин уьлчмейралди алцумайтIа, гекъи­гун авачирди, къимет эцигиз тежерди я.

1921-йис. Чи республикадин тарихда виликрай ерли такур жуьредин дегишвилер кьиле физвай, лап еке эцигунрик кьил кутунвай. Абурун сифте жергеда чи меркездив ва патарив гвай хуьреризни ше­гьерриз Сулакдин яд агакьарай КОР (Октябрдин революциядин къанал) агакьарун ава. Сулакдин ци Каспий гьуьлуьн патарив гвай къумлухрини кьелери басмишнавай чилерал чан гъана, и  дуьзенлухда цIудралди цIийи хуьрер, поселокар, шегьерар арадал атана.

Къанал туькIуьрунин, чилерал чан гъунин вири крар чилерин наркомдин гуьз­чивилик квай. М.Ахундоваз гьа чIавуз чи государстводин лап чIехиди тир шабагь — Женгинин Яру Пайдахдин орден ганай.

1921-йисан 12-февралдиз Москвада, Кремлда, Дагъустандин делегация пролетариатдин регьбер В.И.Ленина кьабулнай. А делегациядик М.Т.Ахундовни квай. Адахъ галаз таниш хьайила, Владимир Ильича лагьанай: “Виридалайни жегьил наркомдал виридалайни четин наркомат гьалтнава. Исятда Дагъустандин вири чилер Куь гъиле ава…”

Чилерин месэла (абур кардик кутун, хуьн, дуьздаказ ишлемишун) са девирда­ни регьятди хьайиди туш. Республикадин а чIаван чIехи регьберрикай сад хьайи Наж­мудин Самурскийдихъ галаз санал Мирзебег Ахундова Дагъустандин мулкарин, иллаки къишлахар патал чилерин майданар гегьеншарнай. А чилерал гила са шумуд район (Хасавюрт, Бабаюрт,  Къизляр, Ногъай) арадал атанва.

М.Ахундован еке алахъунрин нетижада чи республикада виликдай жуьреба-жуьре хузаинрив гваз хьайи чилер сов­хозрив, коммунайрив, санал кIвалах­завай товариществойрив вугана. Сифте яз кесиб лежберри чиликай, цикай, жуьреба-жуьре алатрикай чеб паталди рикIин ачухвилелди менфят къачуна, датIана уьмуьрдин пар хьайи кашан вилик пад атIанай…

Чилерин наркомди ВКП(б)-дин а чIа­ван аграрный политика ян тагана кьилиз акъуддай, халкь недай-хъвадай суьрсетралди таъминарун хъсанардай, хуьруьн майишатдихъ галаз санал адаз къуллугъзавай илимдин идараяр, кьезил промышленностдин карханаяр (консервиярдай, миже хкуддай, балугъар, кIарас гьялдай ва икI мадни) арадал гъидай серенжемар кьабулна. Чилериз ятар гудай, чилерикай артухан ятар, кьелер хкуддай (мелиорациядин) къурулушар, къуватар арадал гъана.

Герек пешекарар гьазурун патал Махачкъалада ва  Дербентда хуьруьн майишатдинни ветеринариядин техникумар,  Буйнакскда махсус курсар ачухна. Чилерал машгъул идарайрин кIвалах гуьнгуьна туниз, абурун менфятлувал артухаруниз кьилин фикир гана.

С.Сфиеван макъалада рикIел хкизвайвал, ВКП(б)-дин ЦК-дин къалурунар кьилиз акъудун яз, герек авачир къуллу­гъар тIимиларун патал чалишмиш хьана. Алай вахтунда а кардиз “оптимизация” лугьузва. ИкI, тIвар кьунвай макъалада къейднава: “Уьлкведиз исятда пулар герек я, чна лагьайтIа, абур кабинетра ацукьнавай работникар хуьниз харжзава”, — туьгьметнай Ахундова вичин замес­тителдиз. Вучиз лагьайтIа, ам штатдик квай къуллугъар тIимиларунал рази жезвачир. “Штатар артухаруналди Дагъустанда чилерин кьадар артух жедач”, — жаваб ганай ада и  кардал рази тушир маса касдиз”…

Эхь, государстводи ахъайзавай пулар кьенятлувилелди харжна кIанзавай. Исятдани, гележегдани гьакI я. М.Ахундова вич кьилевай наркомземдин аппаратда 44 къуллугъчидин чкадал 26 кас тунай. Да­гъустандин наркомземдик а чIавуз ятар гунал машгъул, тамарин майишатдин, чехиррин ва консервийрин промышленностдинни вири органар (къурулушар) акатзавай. И месэлайрал гила кьилдин министерствояр, ведомствояр машгъул жезва. Амма а чIавуз…

М.Т.Ахундован къайгъударвал себеб яз, вичихъ чкадал (Докъузпара районда) мулк тIимил авай Мискискарин хуьруьн жемятдив Дербент райондин Араблинка хуьруьн патавай еке мулк, хъуьтIуьз мал-къара хуьдай мублагь чилер вуганай. Алай вахтунда а чилерал мискичвийрихъ галаз санал чи  Кьиблепатан Дагъустандин гзаф хуьрерай (Мичегьай, Хълай, Фияй, Курагай, ИчIяй, Миграгъай ва масанрай) куьч хьанвай агьалияр яшамиш жезвай, дуланажагъ виликди тухузвай чIехи хуьр — Авадан арадал атанва. Са бя­зибуру адаз Ахундован тIвар гунни меслят къалурзава.

Аквазвайвал, халкь паталди М.Т. ­Ахун­дова, вичин акьван куьруь уьмуьрда (ам 1928-йисуз 31 йисан яшда аваз залан азардикди рагьметдиз фена) гзаф крар авунва.

Адан лайихлувилер писатель Къ.Х.­ Аки­­мова, винидихъни къейднавайвал, ­вичин “Яру мяден” романдани къалурнава. Эхь, вичин вахтунда гъиляй вегьей Хпуькь­рин живедин (ртуть) мяден арадал хкуник кьил кутуна ва анай хкудай сифтегьан живе В.И.Лениназ савкьат яз рекье тунай…

М.Т.Ахундован тIвар са арада (1937-йисар) рикIелай алудизни алахънай. Амма алакьнач! Адан сур Махачкъалада Ленинан тIварунихъ галай комсомолдин паркуна, ракьун тIваларин жугъунда туна, ми­хьидаказ хуьзва. Ина кучукай сад лагьай кас гьам я.

Ахундован тIвар ам хайи хуьруьн мектебдал ала. Са вахтунда колхоздизни ганвай. Махачкъалада, Дербентда адан тIва­рунихъ куьчеяр янава. Ам яшамиш хьайи кIвалерин цлал рикIел хуьнин кьул ала.

Мискиска хуьруьн юкьвал, культурадин кIвалин вилик, чIехи ватандашдин  гуьркем къамат къалурзавай памятник хкажнава. Игит рухваяр садрани рекьидач! Абурукай халкьди манияр туькIуьрда, чеб риваятриз элкъведа. Мирзебег Ахундовни гьакI я.

Вичин вахтунда  Нажмудин  Самур­скийди  адакай лагьанай: “М.Ахундов тIимил яшамиш хьанатIани, халкьдин хийирдихъ галай крар ада лап зурбабур авуна”.

Ихьтин дережайрихъ ам регьятвилелди фейиди туш. 1897-йисуз Мискиска леж­­­бердин хизанда дидедиз хьайи ада Ахцегьа мектебда, гуьгъуьнлай Темир-Хан-Шурадин (гила Буйнакск) училищеда, Харьков шегьердин хуьруьн майи­шат­дин ва тамарин институтда кIелна. Гьа йисара ам революциядинни демократвилин идеяйри чпел желбна. И карди ам машгьур инкъилабчийрин — У.Буйнакскийдин, Саид Габиеван, Гь.Далгатан ва масабурун тешкилатриз гъана. 1917-1920-йисара Дагъустанда Советрин властдин къурулуш туь­кIуь­рунин, Дагъустандай Деникинан контрреволюциядин къуватар чукурунин женгера викIегьви­лелди иштиракна. И женгери адан сагъламвилизни екез таъсирна. Вичикай, вичин сагъламвиликай фикирдай вахт ахьтин рухвайрихъ авачир.

Эхь, уьмуьрдин куьруь рехъ — эбеди  яз халкьдин рикIел аламукьдайди хьана. ДАССР-дин 100 йис къейддайла, М.Ахундовар хьтин рухвайрин къаматар чи вилик акъваззава, чна абурун руьгьериз икрамзава.

Мердали  Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин

лайихлу работник